Aleutlar ya da Unanganlar, Aleut Adaları’nda ve Alaska’nın bir bölümünde yaşayan Eskimo – Aleut halklarının Eskimolar haricinde kalan grubudur.
Dilleri, Eskimo-Aleut dil ailesine aittir ve üç lehçeyi içerir.
Irk ve görünüş bakımından Eskimolara benzemelerine rağmen, Aleutların dil ve kültür açısından ayrıdırlar.
18. yüzyılda dış dünya insanlarıyla tanışmadan önce, toprağa gömülü evlerden oluşan birbirine uzak köylerde, efendiler ve kölelerden meydana gelen bir toplum düzeni içinde yaşamışlardır.
Yaşamlarını deri kaplamalı botlarıyla deniz hayvanlarını, kara hayvanlarını avlayarak ve bitki toplayarak kazanmışlardır. Avlanmayla ilgili stratejileri, tahminen 1750 yılından sonra su samuru, kürk fokları ve tilki postları elde etmek için adalara gelen Ruslar tarafından da uygulanmıştır.
Rusların adaya gelişlerinden bu yana birçok hastalık ve Rusların gerçekleştirdikleri katliamlar sebebiyle, nüfüsları azalmıştır.
Anadillerini konuşanların sayısı da oldukça azdır. Alaska’da bulunan 2.300 kişilik nüfustan 150 kişi civarı, Rusyada bulunan 200 kişilik nüfustan da sadece 5 tanesi anadillerini konuşabilmektedir.
Aleut Adının Kökeni
Alaska’yı Aleut Adalarından keşfe başlayan Rus kâşif, kürk tüccarı ve yerleşimciler tarafından Aleut ismi verilen yerliler, o dönemin Rusçasında günümüz Aleutları ile Kodiak adasındaki Supik Eskimolarını içeriyordu.
Rusçadaki Aleut adının kökeni, Sibirya halklarından kılavuzların dilinde “sahil sakini” anlamına gelen bir sözcükten doğduğu düşünülmektedir.
Çukçi dilinde Eskimolar için kullanılan A´lvayê´lilit (harfiyen ‘yabancı dilliler’) şeklinde adlandırma da yer almaktadır.
G. Menovşçikov gibi bazı uzmanlara göre Unanganca allíthuh sözcüğünden gelmektedir.
Aleutlar ile Supikleri bir tutup aynı isimle çağıran Ruslar, Aleut Adalarındaki Aleutlardan ayırmak için Kodiak Adasındaki Supikleri “Kodiak Aleutu” ve dillerini de “Kodiak Dili” şeklinde adlandırmışlardır.
İngilizcede “Kodiak Aleutları” (Kodiak Aleuts) adı da Ruslardan kalan yanlış adlandırmanın bir sonucudur.
Uzun seneler asimilasyona uğradıkları için Kodiak Supikleri, Ruslardan kalma Aleut adını günümüzde Alutiiq şeklinde kendilerine ikinci bir isim olarak verirler.
Birincil adları Sugpiaq’dır. Batı Aleutları, Ruslardan kalma Aleut adını günümüzde Aliguutax̂ biçiminde kendilerine ikinci isim olarak verirler. Birincil adları kabile kabile Naahmiĝus ve Niiĝuĝis’tur.
Aleut Dili – Aleutça
Dilleri, Eskimo-Aleut dil ailesine aittir ve üç lehçeyi içerir: Doğu Aleut, Doğu Aleut, Shumagin, Fox ve Pribilof Adaları’nda konuşulan; Atka ve Bering adalarında konuşulan Atkan; ve şimdi soyu tükenmiş Attuan lehçesi.
Pribilof Adaları, Unangam Tunuu’nun en yüksek aktif konuşmacı sayısına sahiptir. Yerli yaşlıların çoğu Aleutça konuşur, ancak sıradan insanların dili akıcı bir şekilde konuşması nadirdir.
1829’dan itibaren Aleutlar, Kiril alfabesiyle yazmışlardır. 1870’den itibaren dil Latin alfabesiyle yazılmıştır. Bir Aleut sözlüğü ve grameri yayınlanmış ve Mukaddes Kitabın bazı bölümleri Aleutça’ya çevrilmiştir.
Aleutlar’ın Nüfusu
Rusya’da 1897 senesinde gerçekleştirilen ilk genel nüfus sayımından iki sene önce “Rus İmparatorluğu’nda Yaşayan Halkların Alfabetik Listesi” başlığı adı altında bir ön çalışma yapılmıştır.
1895 senesinde Petersburg’ta yayınlanan bu listede Rusya’da yaşayan halkların farklı yayınlarda bulunan ve farklı yıllara ait nüfus bilgileri toplanarak dilleri, dini inançları ve yaşadıkları bölgeyle alakalı kısa bilgiler verilmiştir.
Bu verilere göre Aleutların 1871’deki nüfusu 1.913 kişidir.
Alaska’da 1980 ve 1992 senelerinde Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı
Rusya Federasyonuna bağlı Komandor Adalarındaki Aleutların yıllara göre nüfus dağılımı aşağıdaki gibidir:
Günümüzde Aleutların eğitim gördüğü okullar 4 okul bölgesinde toplanmaktadır:
-Aleutian Region School District
-Pribilof School District
-Aleutians East Borough School District
-Unalaska City School District
Geleneksel Aleut evi adalarda esen sert rüzgâra dayanıklı olabilmesi için Eskimo köy odası gibi yarısı toprağa gömülü haldedir. Günümüzde bu evler artık kullanılmamaktadır. Aleutlar da diğer Alaskalılar gibi modern binalarda yaşamaktadırlar.
Aleutlar’ın Ölü Gömme Uygulamaları
Ölü atalarını köyün yakınına gömdüler. Arkeologlar, Aleutian Adaları’nda çeşitli dönemlerden kalma birçok farklı türde gömü buldular. Aleutlar, yerel koşullara uygun ve ölüleri onurlandıran bir cenaze töreni tarzı geliştirdi. Dört ana mezar türü vardır: umkan, mağara, yer üstü lahitler ve ortak evlere bağlı mezarlar.
Umkan mezarları, Aleutian Adaları’nda bulunan en yaygın olarak bilinen morg uygulaması türüdür. İnsanlar, bir uçurumun kenarında yer alan mezar höyükleri yarattılar. Korumak ve işaretlemek için höyüğün üzerine taş ve toprak yerleştirdiler.
Bu tür höyükler ilk kez 1972 yılında Güneybatı Unmak Adası’nda arkeologlar tarafından kazılmış ve erken temas dönemine tarihlenmiştir. Araştırmacılar bu umkan cenazelerinin yaygın bölgesel bir morg uygulaması olduğu sonucuna varmıştır. Pan-Aleutian bir morg uygulaması olarak kabul edilebilir.
Doğu Aleut Adaları boyunca mağara mezarları bulunmuştur. İnsan kalıntıları mağaranın arka kısmındaki sığ mezarlara gömülmüştür. Bu mağaralar çöplüklerin yanında ve köylerin yakınında olma eğilimindedir.
Bu tür mezarlarla ilişkili mağaralarda bazı mezar eşyaları bulunmuştur. Örneğin, Kanaga Adası’ndaki bir mezar mağarasında yapısız bir tekne bulundu. Çevrede başka büyük mezar eşyası buluntuları yoktu.
Aleutian Adaları boyunca, yer üstü lahitler olan mezarlar bulunmuştur. Bu lahitler, ölüleri toprağa gömmek için hiçbir girişimde bulunmadan açıkta bırakılır. Bu mezarlar izole olma ve yetişkin erkeklerin kalıntılarıyla sınırlı olma eğilimindedir, bu da belirli bir ritüel uygulamasına işaret edebilir.
Yakın Adalarda, sadece yüzeyde açıkta bırakılan lahitle değil, kalıntılarla birlikte izole mezarlar da bulundu. Lahitleri yer üstüne dikmek bu şekilde umkan ve mağara gömü kadar yaygın değildir, ancak yine de yaygındır.
Başka bir uygulama türü de yerleşimin ortak evlerinin yanındaki alanlara kalıntıları gömmek olmuştur. Bu tür yerleşim yerlerinde insan kalıntıları bol miktarda bulunmaktadır. Ölüleri yerleşimin ana faaliyet alanları içinde gömme düzenini gösterirler.
Bu mezarlar evlere bitişik ve etraflarına dağılmış küçük çukurlardan oluşmaktadır. Bu durumlarda toplu mezarlar kadınlar ve çocuklar için yaygındır. Bu tür morg uygulamalarına çoğunlukla Yakın Adalarda rastlanmıştır.
Bu dört ana tipe ek olarak, Aleutian Adaları’nda başka tür mezarlar da bulunmuştur. Bu daha izole örnekler arasında mumyalama, özel mezar evleri, terk edilmiş evler vb. sayılabilir.
Bugüne kadar, bu tür örneklerin daha büyük, birleştirici bir kültürel uygulamanın parçası olduğu düşünülmemektedir. Tartışılan bulgular yalnızca kazılan yerleri temsil etmektedir.
Morg uygulamalarının çeşitliliği, diğer kültürlerde olduğu gibi, çoğunlukla geniş mezar eşyalarını dahil etme ritüelini içermiyordu. Şimdiye kadarki kalıntılar esas olarak diğer insan ve fauna kalıntılarıyla birlikte bulunmuştur.
Ölülere “eşlik etmek” için nesnelerin eklenmesi nadirdir. Arkeologlar mezar eşyalarının yokluğunu incelemeye çalışıyorlar, ancak bulguları belirsiz ve akademik topluluğun bu uygulamaları daha fazla anlamasına gerçekten yardımcı olmuyor.
Ölü gömmenin ritüel kısımları hakkında fazla bilgi yoktur. Arkeologlar ve antropologlar, defin ritüelleriyle ilgili çok fazla kanıt bulamadılar. Bu ritüel kanıt eksikliği, herhangi bir ritüelleştirilmiş törenin ya da arkeolojik kayıtlarda henüz ortaya çıkarılmamış bir törenin ipucu olabilir.
Sonuç olarak, arkeologlar belirli durumlarda neden belirli bir mezar türünün kullanıldığını tam olarak anlamak için bağlamı çözememişlerdir.
Kaynaklar:
1-Alaska Native Language Center: Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics.
2-www.alaskool.org/language/Aleut: Barbara Švarný Carlson, There is no such thing as an Aleut.
3-Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life.
4-Bonner, W. N. (1982) Seals and Man: A Study of Interactions, Seattle: University of Washington Press.
5-Morris, Susan L.Farris, Glenn J.Schwartz, Steven J.Wender, Irina Vladi L.Dralyuk, Boris (2014).
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
