MEHMET EMEN / HAMİDİYE HAFİF SÜVARİ ALAYLARI VE AŞİRET MEKTEPLERİ
II. Aşiret Mekteb-i Hümayun
Aşiret mektepleri II. Abdülhamid devrinde açılan diğer modern eğitim öğretim kurumlarından biriymiş gibi görünse de aslında kuruluş ve maksatları bakımından tamamen farklı özellikler taşır. Bu okula yarı sivil, yarı askeri; yarı resmi ve yarı özel bir nitelik verilerek statüce diğerlerinden farklı bir yere konulmak istenmiştir.
Gerçekten aşiret mektepleri kuruluş gayesi itibarıyla farklı bir eğitim müessesedir. Siyasi gayelere hizmet etmesi için kurulmuştur. İdeolojik ve siyasi gayesi sultan Abdülhamid’in Panislamizm politikasını tatbik etmektir. Bu mektebin açılmasını ilk kez düşünen ve açılmasında teşebbüs gösteren Abdülhamid’in kendisi olmuştur.
1892 yılında İstanbul’da açılan aşiret mektebi başlangıçta Arap aşiretlerinin reislerinin çocuklarını eğitme amacını taşıyordu. Fakat daha sonra bu çerçeve genişletilmiş ve Kürt aşiretlerinden hatta Arnavutluk’tan dahi çocuklar alınmaya başlanmıştır.
Kuruluş amacı bakımından Enderun’u hatırlatır. Ancak, bu kez, Müslüman Arap, Kürt ve Arnavut eşrafı ve aşiret reislerinin çocukları İstanbul’da bu mektepte okutulup, bölgelerine döndüklerinde askeri ve idari memuriyetlere, öğretmenliklere atanacaklardı. Mektebin süresi 5 yıl, düzeyi kısmen iptidai ve rüştiye sınıfları idi. Sayıları 300-500’ü bulan tüm öğrencileri yatılı idi. Bu mektebin askeri bir özelliği olmadığından, buradan mezun olan bazı öğrenciler Harbiye’de Aşiret sınıflarına alınıp yüzbaşı olarak çıkarılmışlar, bir kısmı da Mülkiye Mektebine alınarak memuriyetlere getirilmişler. Aşiret mektebi sadece tahsil vermeye yönelik genel öğretim müessesesi değildir. Adından da anlaşılacağı üzere Osmanlı Devleti içerisinde bulunan aşiret ileri gelenlerinin çocuklarına mahsus bir mektepti. Peki, niçin sadece Müslüman aşiretlerin çocuklarına yönelik bu tür bir mektebe ihtiyaç duyuluyordu? Bunun sebeplerini üç başlık altında toplamak mümkündür:
A) Aşiret Mektebinin Kurulma Sebepleri ve Amacı
1) Siyasi Sebepler: İngiliz ve Rus kışkırtmalarına karşı doğuda devlete karşı bir bağlılık oluşturmak istenmiştir. Bildiğimiz gibi dış güçler Osmanlı aleyhinde sürekli olarak milliyetçi duyguları körüklemiştir. Sultan Abdülhamid Arap ve Kürt aşairin devlete bağlılığını amaçlayarak bu okulları açmıştır. Diğer bir siyasi sebep de Ermeni isyanları ve çetelerine karşı Doğu’da bir denge unsuru olarak kurulan Hamidiye alaylarına komutan yetiştirmektir. Ayrıca sultana ve halifeye bağlı olarak yetiştirilen bu öğrenciler aracılığıyla aşiretlerin iç yapısına kadar inebileceklerdi.
2) Dini Sebepler: Sultan Abdülhamit halifelik makamını kullanarak aşairin önde gelenlerinin çocukları üzerinde bir sevgi ve bağlılık oluşturarak Panislamizm politikasını canlandırmak istiyordu. Abdülhamid Kürtlerin dini hassasiyetlerini iyi fark etmiş olmalıdır ki böyle bir çalışma yapmıştır. Mekteplerin verdiği eğitim ile sultanın, halifenin ve devletin sevgisi kazandırılmaya çalışılmıştır. Lakin İstanbul’da bulunan dış güçlerin faaliyetleri sonucu bu öğrencilerin bir kısmının çeşitli ideolojilerle yetiştiğini de görüyoruz.
3) İdari Sebepler: Sultan Abdülhamid koyu merkeziyetçiydi. Ancak bununla beraber Kürt ve Arap aşiretlerinin zapt u rapt altına alınması çok zordu. Aşiretlerin çocuklarını yetiştirerek Doğu’da baş gösteren sorunlara karşı tedbir ve zayıflayan merkezi otoriteyi tesis etmek amaçlanmıştır.
Aşiret Mekteplerinin siyasi, dini ve idari amaçları vardır. Siyasi olarak devlet bu proje ile Milliyetçilik akımının etkisinde kalan Arap ve Kürt aşiretlerinin gelecekteki reislerini yetiştirerek bu toprakların ve insanların devlete bağlılığını sürdürmeyi amaçlamaktaydı. Dini amaç Panislamizm politikası çerçevesinde Hilafetin otoritesini aşiretlerin üst kesimine, oradan da halka taşımaktı. Abdülhamid devletin ancak bu şekilde torak bütünlüğünün korunacağını düşünüyordu. İdari amaç ise yönetimsel olarak dağınık olan ve otonom hareket eden aşiretleri yönetecek nitelikli insan yetiştirme kaygısıdır.
B) Aşiret Mektebinin Açılışı ve İşleyişi
Meclis-i Vükela’da kararı verilerek Kabataş’ta bulunan bir saray tahsis edildi. Aşiret Mektebi 12 maddelik bir nizamnameye sahiptir. Bu nizamnameye göre mektep 5 yıllık olup parasız-yatılı şeklindedir. Mektepte 12-16 yaş arasındaki sağlam aşiret çocukları okuyacaktır. İlk yıl 50 sonraki yıllar 40’ar kişi alınacak, okul mevcudu 210 kişi olacaktır. Mektep 1892 yılında 50 aşiret çocuğuyla ders başı yaptı. İlk başta Arap aşiretleri çocukları için düşünülmüşse de daha çok Kürt aşiretlerden çocuklar okumuştur.
Talebeler yatılı okuyacak, aynı tarz ve şekilde elbise giyecekti. Okul yönetmeliği ve güvenliği Harbiye veya Mülkiye mekteplerine benzer şekilde olmalıydı. Ders yılı sonunda talebelerden isteyenler, memleketlerine gönderilecekti. Böylece onların İstanbul’da padişahtan gördükleri ihsanları anlatması ve mektepte kazandıkları terbiyenin aşiret ve kabileler arasında yayılması sağlanacaktı. Aşiret Mektebi’nin ders programı ‘talebenin Hilafet-i İslâmiye ve saltanat-ı Osmaniye’ye olan hürmet ve muhabbetlerini artıracak muhtevada’ olacaktı. Kısaca okul, Osmanlı saltanatına bağlılığı artırmayı hedeflemişti.
Beş yıllık bir programla eğitime başlayan okul, daha sonra 4 yıla indirildi. Aşiret Mektebi’nde henüz ilkokul seviyesinde olan ve hiçbir bilgi almamış çocuklar için uygulanan program ağırdı. Uygulamada görülen bu aksaklık yeni şubelerin açılmasını engelledi. Suriye’de bir şube açılmıştı. Ancak daha sonra Aşiret Mektebi açmak isteyen Bağdad Valiliği’ne ‘ilkokul tahsili verilmeden, bu tür mekteplerin fayda sağlamadığı, aşiretler için seyyar mekteplerin kurulacağı’ cevabı verildi. Aşiret Mektebi programı yeniden düzenlenerek Mekteb-i Harbiye ve Mekteb-i Mülkiye için hazırlık okulu hâline getirildi.
Okula sadece konar-göçer aşiretlerden talebe alınacaktı ve şeyhlerin çocukları öncelikli kayıt hakkına sahipti. Çok sayıda şeyhin çocuğu İstanbul’a getirildi. Aşiret Mektebi kısa sürede bir külliye hâlini aldı. Çevre binalar istimlâk edilmiş, camisi, hastanesi, çamaşırhanesi, dikimhanesi olan büyük bir teşkilât kurulmuştu.
Yatılı ve ücretsiz olan Aşiret Mektebi, öğrencilerin verilen yemekleri beğenmeyerek mektep idaresine karşı isyan etmeleri üzerine Şubat 1907 tarihinde kapatılmıştır. Kapatılmasının gerçek sebebi ise şüphesiz mektebin o günkü siyasî fikir akımlarının tesir sahası içine girmesi ve beklenen gayeye hizmet edemez hale gelmesidir.
KAYNAKLAR:
-Kodaman, “Hamidiye HafiF Süvari Alayları.
-Kodaman, Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası.
-Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yayınları, 14.Baskı, Ankara, 2009.
