1938 yılı Kasım ayında Diyarbakır’da dünyaya gelen ve halk arasında “Taçsız-Tahtsız Kraliçe” olarak anılan Ayşe Şan; Eyşana Kurd, Eyşe Xan, Eyşana Osman, Eşyana Êlî isimleriyle de bilinmektedir. Tanınmış ve varlıklı bir aileden gelen Ayşe Şan, babasının da aynı zamanda dengbêj olması dolayısıyla küçük yaşta müzikle tanışır. Evlerinde kurulan dengbêj divanlarıyla Kürt müziğini, kültürünü, tarihini, kilamlarını öğrenerek ilk müzikal eğitimini alır. Bu sürecin kendisi üzerindeki etkisini; “Keşke Diyarbakır’daki evimizin duvarlarının dili olsaydı da o dengbêj gecelerini anlatsaydı. Evin dip köşesinde dengbêjleri dinlerdim. O kadar dinlerdim ki, biri beni çağırsaydı aniden irkilirdim…” diyerek anlatmaktadır. 20’li yaşlarına geldiğinde Diyarbakır’da kadınların bulunduğu ortamlarda Kürt klasik kilamlarını, ilahi ve medîhaları (divan ortamında söylenen ve genellikle Hz. Muhammed’e, sahabesine, Hz. Ali’ye ve tarikat şeyhlerine övgülerden oluşan dini şarkılar) seslendirir ve dinleyicilerin beğenisini kazanır.
1958 yılında babasının isteği üzerine evlendirilir ve bu evlilikten bir kızı olur. Kendi rızasıyla yapmadığı bu evliliği kısa sürer ve eşinden ayrılır. Ayşe Şan o günlerini şöyle anlatmaktadır: “Çok gençken evlendim. Mutlu olamadım, boşandım. Boşandıktan sonra Antep Radyosu’na geldim. Kürtçe ve Türkçe parçalardan oluşan bir plak yaptım. 1979’da Bağdat’a giderek buradaki radyoda Kürtçe söylemeye başladım.”
İstemeden erken yaşta yapılan bu mutsuz evliliğin ardından kendi yolunu çizmek ve hayatını yeniden kurmak üzere Antep’e giden Ayşe Şan, Nail Bayşû’nun yardımıyla yerel bir radyoda Türkçe şarkılar söyleyerek müzik yaşamını burada sürdürmeye çalışır. Daha sonra 1963 yılında İstanbul’a giderek Kürtçe ve Türkçe şarkılar seslendirdiği konserler verir. Türkçe ağırlıklı iki kaset sonrasında da Kürtçe kasetler yapan Şan, ilk kasetinde söylediği “Lê Lê Ximşê”, “Lorke”, “Siverek Yollarında” ve “Gurbette” şarkılarıyla ünlenir. 1972 yılından itibaren Almanya’da sürgün hayatı yaşamaya başlar ve burada 18 aylık kızı Şehnaz’ı kaybetmesi üzerine zor günler geçirir. Bunun üzerine sanat yaşamına bir süre ara veren Ayşe Şan’ın unutulmaz şarkılarından biri olan “Qederê” isimli bestesini bu yıllarda yazdığı söylenir.
Qederê
Were yar… qederê yar Qederê çer bikim mîna xelkê tu ji min re nebûy yar Te ez kirim peyayê piyadar Tu bûy siwarekî bi rim û mizreq Li ser pişta sêwîxelgê bûy siwar Yar yar yar qederê yar Lê qederê te goştê min helandî Lê sitûyê min li xelkê dikî xwar Lê qederê te ji xwe re ez kirime tucar Tu ji min re bûyî bazar Te ez kirime tucarekî bilmez Îro ez bazara xwe nizanim kirime zirar Lê qederê malik şewityê Te ez kirime şivanekî yaqe qîrej ling bigemar Tuyê li dawiyê bûyê gurekî Siba tu birçiye hawar yar yar yar yar Lê qederê li çiyê kevir û dar li min tînî Situyê min li xelkê dikî xwar yar yar yar Yar yar yar qederê yar Lê qederê maik şewitiyê Tu bûy siwarekî te ezê ji xwe re kirim Axeka xwe yê rûsar Te li dawiyê ez kirim qîzekî. Heftxêrnedî bêbext û sextekar yar yar Lê qederê te paşî ez kirme qumarçiyekî Bi destê xwe nizane mala xwe dişewitîne Bi heft salan û dilîze bi qumar Ay lê qederê ezê nifirekî li te bikim Bila gunehê min bibe marekî reş ê tîremar Bila li sitûyê te bişide qederê bigere mêrge bi mêrge Yayle bi yayle li te nemîne war bi war yar yar Lê qederê malik şewityê wele tu tim yaxa min bernadî Te darê çuqûrê daye ser piyê min sêwiya xwedê Ji welêt derxistime malxerabê te ez gerandime war bi war yar Ay lê qederê wele tirsa min ji wê tirsê Tu yaxa min bernadî heya roka vê mirinê Kefen û sabûn û xwendina xoce qorîna tirbê kundala sar yar yar.
Kaderim
Gel yar…yar kaderim Neyleyim yar herkes gibi bana da olamadın yar Ettin beni gezer bir piyade Oldun kalkanıyla mızrağıyla bir süvari Bindin yetim halkın sırtına yar Yar yar kaderim yar Ah kaderim erittin beni Elâleme karşı büktün boynumu yar Ah kaderim ettin kendine beni tüccar Oldun sen bana pazar Ettin beni işini bilmez bir tüccar Bugün bilemiyorum kâr mıdır yoksa zarar Ah kaderim inşallah ocağın yanar Ettin beni kirli yakalı, kirli ayaklı bir çoban Oldun sonunda bir kurt Yarın yine açsın ay aman aman Ah kaderim dağdan taş ağaç getiriyorsun bana Elâleme karşı büktün boynumu yine yar Yar yar kaderim yar Ah kaderim inşallah ocağın yanar Oldun bir süvari, ettin beni kendine Soğuk buz gibi toprak Ettin beni sonunda bir kız Yedi hayırsız ettin, şanssız ve sahtekâr ettin yar Ah kaderim sonra ettin beni bir kumarcı yar Bilmez ki kendi eliyle yakar ocağını yar Yedi yıldır oynuyor kumar Ah kaderim sana bir beddua edeceğim Kara yılan günahım olsun bir ok gibi yar Dolansın boynuna sıkıca, dolaşsın çayır çayır Yayla yayla kalmasın bedeninde bir bucak yar Ah kaderim ocağı yanasıca çekmezsin elini yakamdan Tutuşturdun elime yolculuk asamı Allah’ın yetimi sen Ettin beni vatanımdan sürdün gezdirdin beni bucak bucak yar Ah kaderim korkum odur ki Çekmezsin elini yakamdan bu ölümün gününe kadar Kefen, sabun, imamın duası, mezarın haykırışı ve soğuk mezar taşı yar
Bir süre sonra tekrar Türkiye’ye dönen fakat yaşamı umduğu gibi gitmeyen Ayşe Şan, 1979 yılında Irak’a giderek Bağdat Radyosu’nda çalışmaya ve Eyşana Elî adıyla sesini duyurmaya başlar ancak daha sonra tekrar Türkiye’ye dönerek İzmir’de çocuklarıyla birlikte yaşamaya devam eder. Ayşe Şan, hayatı boyunca şarkı söylemesine karşı çıkan kardeşleri ve akrabalarının ölüm tehditleri ile karşı karşıya kalmıştır. Bu sebeple doğduğu ve çok sevdiği Diyarbakır’ı da bir daha görememiş, bir tek annesi onu sahiplense de, akrabaları izin vermediğinden ölümünden önce son kez onu görmek isteyen annesinin isteğini yerine getirememiş, mezarını ziyaret etmesine izin verilmemiştir. Annesinin hastalığı ve ölümü üzerine Ayşe Şan yaşadıklarını “Heywax Dayê” adlı bestesinde dile getirmekte ve annesine “bu dünyada kimsem kalmadı, kimsesizim” diyerek yakarmaktadır. 18 Aralık 1996 yılında İzmir’de yakalandığı kanser hastalığı sonucu vefat eden Ayşe Şan’ın cenazesi, vasiyet etmesine rağmen Diyarbakır’a defnedilmemiştir.
Arapça ve Farsça şarkılar da söyleyen ve Nuri Sesigüzel, Ali Ekber Çiçek ve Orhan Gencebay gibi dönemin popüler müzisyenleri ile birlikte sahneye çıkan Ayşe Şan’ın hafızalara yer eden şarkılarından bazılar şunlardır:
“Zerî Heyran”, “Xezal Xezal”, “Were Keçê Nav Zebeşan”, “Sallana Sallana”, “Salîho Kurmam”, “Mamo”, “Lawikê Mêtînî”, “Kirasê Te Meles e”, “Heywax Dayê”, “Hawar Bawo”, “Esmerê Were/Neyleyim”, “Delal”, “Berîvana Malxerab”, “Bawê Seyro”, “Ay Dil”, “Ax Lê Gulê”, “Koçerê (Min Te Dîbû)”, “Were Yadê”, “Cemîle”, “Memir Mamo”, “Hawer Delal”, “Qederê”, “Ax Lê Nazê”, “Wele Te Nastînim”, “Ximximê Torîvan”, “Yara Min”, “Xerîbim Dayê”, “Meyro”, “Bêmal”, “Govend Ranabê”, “Yadê Rebenê”, “Lê Lê Ximşê”, “Xezalê”, “Hesenîko”, “Mamir”, “Ez Xezal im”.
Selda Öztürk / KADIN KİMLİĞİ BAĞLAMINDA KÜLTÜREL BELLEK VE VAN MERKEZDEKİ KADIN DENGBÊJLİĞİ YANSIMALARI.
BERNAMEGEH
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
