Behdinan; Badinan veya Bahdinan, en güçlü ve en fazla ayakta kalan Kürt hanedanlıkların biriydi. Behdinân Emirliğinin kuruluş zamanı hususunda tarihçilerin ittifakla kabul ettikleri kesin bir tarih bulunmamaktadır. Ayrıca emirliğin kuruluşuna dair bir tarih belirlemek oldukça güç görünmektedir. Zira çağdaş eserlerden hiçbiri bu hususta bir veriyi açık bir şekilde sunmamaktadır. Bununla birlikte Behdinân Emirliğinin yaklaşık olarak XIII. yüzyılda kurulduğunu söylemek mümkündür.
Behdinân (Badinân) adıyla bilinen bölge Irak’ın kuzeyinde, Duhok Vilayeti sınırları içerisinde yer almaktadır. Bölge, Kürtler arasında “Zey-i Badinân/Behdinân” olarak meşhur olan Yukarı Zap ile Dicle nehri arasındaki toprakları kapsamaktadır. Uzun süre başkentliğini Duhok’a bağlı Amediye yaptı. Behdinan beyliğinin sınırları Zaho ve Akrê’yi kapsıyordu.
Behdinan Emirliğinin kuruluş tarihinin belirlenmesi hususundaki zorluklara rağmen, emirliğin başlangıçta İmadiye şehri ve civarıyla sınırlı kaldığını söyleyebiliriz.17 Ancak Emirliğin coğrafi sınırlarının, XVI. yüzyılın başlarından itibaren belirgin bir şekilde genişlediği görülmektedir. Emirlik, bu dönemde Dasini Yezidi Emirliğini, Akre ve Zaho şehirlerini, Şervan ve Bradost bölgelerini ve daha başka yerleri hâkimiyeti altına almıştır.
Behdinan Adının Kökeni
Bir grup tarihçi, emirliğin isminin kökenini Emir Bahauddin’e dayandırmaktadır. Yine bu konuda Şerefname’de şöyle yazılmıştır:
“Bu emirliği yöneten hanedan, Emir Bahauddin’e nisbet edilmektedir. Çocukları ve torunları da Âl-i Bahauddin ya da Kürtçe telaffuzuna göre Âl-i Baha-dinan olarak bilinmiştir. Daha sonra kelime tahfif edilerek önce Bahadinan’a sonra da Behdinân’a dönüşmüştür. İşte emirlik ve ona bağlı bölgeler bu isimlerle anılagelmiştir.”
Başka yazarlar göre de “Behdinân” isminin, Bahauddin hükümetinin kuruluş tarihinden çok daha eskilere dayandığını rivayet edilmiştir. Bunlara göre Behdinân isim bölgenin İslamdan önceki ismi olan Adiabene’den gelmiştir. “El-Ekrad fi Behdinân” adlı eserin müellifi şöyle demektedir:
“Behdinân ismi, Dicle nehri ile Küçük Zap nehri arasında kalan bölgenin eski adı olan “Adiabene”den gelmektedir.”
Adiabene (Hadyabin), Miladi III. yüzyılda Zaho, Duhok, Akre, Amedi ve Hakkâri’yi kapsayan bölgeydi. James Silk Buckingham, seyahatnamesinde; Roma imparatoru Trajan’ın 112 tarihinde Adiab-Adiabene bölgesini ele geçirdiğini belirtmektedir.” ‘Hadiyab’, Aramice bir kelime olup, klasik kaynaklarda bunun karşılığı olarak Adiabene kelimesi geçmektedir.
Behdinân Emirliği, başlangıçta Hakkâri mıntıkası kapsamındaydı. Behdinan topraklarının İslam orduları tarafından fethinin iki aşamada gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Kaynakların verdiği bilgilere göre Cizre, Şırnak ve Hakkâri’ye yakın kaleler H. 19-20 yılları arasında İyaz b. Ganm tarafından fethedilirken, Duhok, İmadiye ve Akra dolayları ise H. 20 yılında Utbe b. Ferkad es-Sülemi tarafından fethedilmiştir.
Behdinan Emirliğinin Kuruluşu
Şerefhan Bitlisi, Şerefnâme’de Behdinân Emirliğinin kuruluşu hakkında şu bilgilere yer vermiştir:
“(İmadeddin), Hakkâri’nin doğusunda bulunan Şemdinan vilayetindeki Taron kalesinin hâkimi olup üç oğlu vardı. Bunların isimleri sırasıyla Şemsüddin, Menteşa ve Bahauddin idi. Bu üç kardeş değişik yerlere göç ettiler. Bunlardan Şemsüddin (Kürtler arasındaki adıyla Şemo) Hakkâri’ye doğru yöneldi ve Şemdinan adıyla anılan bir emirlik kurdu. Menteşa, Kilis’e doğru gitti ve onun soyu Mend olarak anıldı. Bahauddin ise İmadiye’ye geldi ve o da burada bir emirlik kurdu. Onun soyu da Behdini olarak anıldı.”
Şerefhan, eserinin başka bir yerinde ise
“..Taron’dan İmadiye’ye giden Bahauddin’in ailesi, İmadiye’de yönetimi ele geçirdikten sonra Kürdistan yöneticileri ve emirleri nezdinde Behdiniler adıyla tanınır oldular” demektedir.
Şerefhan Bitlisî Şerefnâme adlı eserinde bölgedeki kalelerle ilgili olayları anlatırken emirliğin ilk kez İmadiye’de kurulduğuna işaret etmektedir. Bitlisi’nin rivayetinde emirliğin yaklaşık olarak 605/1208 yılında kurulduğu anlaşılmaktadır. Demluci’ye göre ise ‘İmâdiye 1262 yılında emirliğin başkenti olmuştur.
Emirlik döneminde kaleme alınan eş-Şeceretü’z-Zevikiye’deki kayıtlar göre ise; emirlik VII/XIII. asrın ikinci yarısında kurulmuştur. Münyetü’l-Üdeba adlı eser ise emirliğin IX/XV. asrın başlarında kurulduğunu söylemektedir. “el-Ekrad fi Behdinân” adlı eserin müellifi ise şöyle demektedir:
“Emirlik 1262 yılında tesis edilmiştir. Zira emirliğin kurucusu Bahauddin bu yıl içerisinde kendisini İmadiye’nin hâkimi olarak ilan etmiştir.” Ne var ki bu kitabın müellifi, emirliğin kuruluş tarihi ile ilgili bir kaynak belirtmemiştir. Azzavi ve diğer bir grup müellif ise emirliğin 740/1339 tarihinden sonra kurulduğunu ifade etmektedirler. Dairetu’l- maarif el-İslamiyye adlı eserde ise; Emirliğin 600/1204 tarihinde tesis edildiği ifade edilmektedir. Başka bir rivayete göre de emirlik yaklaşık olarak 1300 yılı civarında kurulmuştur.”
Ulaşabildiğimiz sınırlı bilgilere göre Emir Bahaeddin’den sonra Behdinân’ı, Zengiler, İlhanlılar, Celayirliler, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Timur dönemlerinde, yaklaşık iki asır şu isimler yönetmiştir: Musa b. Bahaeddin, Ömer b. Ali, Haci b. Ömer ve İmadüddin b. İsmail b. Seyfeddin b. Zeyneddin. Bu isimler idarede müstakil olmayıp bölgeyi adı geçen hanedanların valisi olarak yönetmişlerdir.
Emîrliğin zayıflamasına yol açan dış etkenlerden biri de 1726 yılında Musul’da Celîlî ailesinin işbaşına gelmesiydi. Çünkü bu ailenin ortaya çıkışı Bâdiniye Emîrliği üzerinde olumsuz bir etki bıraktı. Emîrliğin, Musul ile olan problemleri bu ailenin işbaşına gelmesiyle fazlasıyla arttı.
Emîrliğin zayıflamasındaki önemli son bir etken de , Mîrê Korr , yani Kör Paşa olarak da bilinen Muhammed Paşa Râvendûzî döneminde Soran Emîrliğinin güçlenmesiydi. Yukarıda ifade edilen faktörler, Râvendûzî’nin, Bâdînân Emîrliğini kendi emîrliğine katmasını kolaylaştıran unsur olmuştur. Bu emîrin daha önce 1816 yılında emîrliğini genişletme çabalarını da unutmamak gerekir. Bu çabaları, 1832–1833 yıllarında Behdinân Emîrliğine düzenlediği büyük saldırının da habercisi oldu.
Behdinan Emirliğinin Yıkılışı
Behdinân emîrlerinin sonuncusu olan II. İsmail Paşa Osmanlı Devleti’nin mahalli emîrliklerin ve idarelerin varlığına son vermeye ve ülkesini doğrudan bir otoriteyle yönetmeye karar verdiği bir dönemde yaşadı. II. İsmail Paşa’nın doğum tarihi, tam olarak bilinmemektedir.
İsmail Paşa, Osmanlıya karşı direnmesine rağmen İnce Bayraktar’ın şartlarını kabul etmek zorunda kaldı. Bu şartların en önemlisi hayatının garanti altına alınması ve vilayetlerden birinde görevlendirilmesi karşılığında teslim olmasıydı. Bu şartlarla İsmail Paşa ve ailesi Osmanlı kuvvetlerine teslim oldu. Deyr Rehbene el-Hürmüzdiye yıllıklarında ‘İmâdiye’nin fetih tarihi 27 Ağustos 1842 olarak belirlenmiştir.
Osmanlı–Safevi savaşları Behdinan için bir tehdit oluşturuyordu, Behdinan şehzadeleri bu iki büyük güce karşı mücadele verdiler. Beylik Osmanlı tarafından mağlup edilse de birkaç yıl daha Soran emirliği tarafından ayakta tutuldu. Bunu gören Osmanlı çok geçmeden Behdinan’ı Musul sancağina dahil etti.
Son Behdinân Emîri İsmail Paşa II ve ailesi, Bağdat valisi Laz Ali Rıza Paşa’nın döneminin (1247-1258/1831-1842) sonlarında Musul’a ulaşmıştır ve Bağdat valisi, İsmail Paşayı saygıyla karşılamıştır. Bu bilgi doğruysa hapse atıldığına dair bilgilerin doğru kabul edilmemesi gerekir.
Son Behdinân Emîri İsmail Paşa II, 1289/1872 yılında arkasında çocuk bırakmadan vefat etti. Büyük bir törenle Şeyh Abdulkadir Geylani camii haziresine defnedildi. Şairler onun hakkında mersiyeler dizdiler. Bir mersiyede 1292/1871 yılında vefat ettiği kaydedilmiştir.
Muhammed Emin Zeki’ye göre Kürt Emîrliklerinin özellikle de Behdinân Emîrliğinin ortadan kalkması, aşiret kuvvetlerinin sarsılmasına ve yetkilerinin Osmanlı paşalarına geçmesine sebep olmuş ve sonuçta Kürt Emîrliklerinin nüfuzu altındaki bölgeler Osmanlı Devletine tabi sıradan ve basit idari birimler haline gelmiştir.
Behdinân Emirliğinin başkenti İmâdiye, 1862 yılında yapılan idari düzenleme ile sancak’tan kaza ( kaymakamlık) statüsüne indirildi.
Kaynakça
^Faraj, S.S. Libraries and Librarianship in Iraqi Kurdistan. In: Libraries in the Early 21st Century: An International Perspective, edited by R.N. Sharma, vol.2, 297-311. 2012. Berlin: de Gruyter Saur.
