FÎLÎTÊ QUTO DESTANI

Bu destanda bahsi geçen iki Kürt aşiretidir. Etmankiler ve Reşkotanlar.

Etmanki Aşireti

Etmanki, Atmanki, Atmaneki ve Etmanekan olarak da bilinmektedir. Etmanki aşireti günümüz Türkiye Kürdistanı sınırlarında yaşayan Kürt aşiretlerinden birisidir. Merkezi Bitlis olmak üzere Siirt, Ağrı, Batman, Muş, Diyarbakır’ın kuzeyi Kulp ilçesi, Malatya, Midyat ve az bir kısmı ise İran Kürdistanı ve Suriye Kürdistanı’nda yerleşiklerdir.

Kurucusu Mamê Elê Etmankî’dir.

Etmankilerin en bilinen yedi kabilesi şunlardır:

1-Dûmê

2-Xizê

3-Emê

4-Badir

5-Sersem

6-Seydê

7-Koçê

Reşkotan aşireti

Hakkâri kökenli bir aşirettir. Aşiret ismini Reşko (Uludoruk) dağından alır. Kürtçe de ”ti” eki aidiyet belirtir.Bu yüzde halk arasında ”Reşkoti” veya ”Reşkota ,”Reşkotan”diye bilinir. Reşkotan aşireti en büyük Kürt aşiretlerden birisi olan Etmaneki aşiretiyle çatışmıştır. Çatışma sebebi o zamanlar Reşkotan aşiretini liderliğini yapan Filîtê Quto’nun Etmaneki kervanının önünü kesmesiyle meydana gelen olaylardır. Tam kesin olmamakla beraber 1900 ile 1910 yılları arası olduğu tahmin edilmektedir. Kürt şairleri tarafından bestelenen Filîtê Quto destanı Etmanekilerle Reşkotanlar arasında meydana gelen bir çatışmayı konu alır.

Aşiret kendi arasında 7 kola ayrılır:

Pilokiler
Bendurkiler
Hesarkiler
Balicankiler
Lülikiler
Mala Diyo grubu
Mala Xalo grubu

FILİTÊ QUTO DESTANI

Garzan Bölgesi’nin Gubîn yani bugünkü adıyla Batman Beşiri ilçesinde yaşayan Reşkotan Aşireti’nin önde gelenlerindendir. Bu aşiretin en önemli özelliklerinden biri 1915 olaylarında civardaki Ermeniler’i korumasıdır.

Klamların anlattığı olay Filîtê Quto ile Bitlis civarında etkin olan aşiretlerden biri olan Etmank aşiretinden Mamê Emê arasında geçen “Şerê Kîrê” olarak bilinen çatışmadır.

Mamê Emê kervan ticareti ile uğraşan biridir. Diyarbakır’dan mal alıp Musul’a, Kerkük’e ve Bağdat’a götürür oradan da alarak Diyarbakır, Silvan, Batman’a getirip satarlardı.

Yağışın az olduğu bir sene Etmanek aşiretinin liderlerinden Mamê Emê Etmaneki, yeğeni Eli’yi yanına çağırarak der ki; “ Oğlum bu yıl kıtlık yılıdır. Çabuk hazırlanıp kervan kaldırmamız gerekir. Yoksa çoluk çocuk bütün aşiret kıtlıktan kırılır. Çabuk kervanı hazırlayın yola çıkalım. Belki Musul’dan getireceğimiz mallarla bu seneki kıtlığı atlatırız.”

Bunun üzerine yaklaşık 2000 yük hayvanından oluşan kervan hazırlanır ve yola çıkarlar. Güzergahları gereği garzan bölgesinden geçeceklerdir. Reşkotan mıntıkasında ki Kaniya Badareş’te (Batman ile Beşiri arasındadır) kervan mola verir. O mıntıkada Reşkotan Aşiret Lideri Filité Quto’nun sözü geçerlidir.

Bu arada Filité Quto çok güzel olan bir Ermeni Gasparyan’nın kızı olan Şirin’e aşıktır. Ama Şirin Filité Quto’yu sevmemektedir. Bu nedenle yedi senedir nişanlısı olmasına rağmen düğünü olmamıştır.

Kervan ; su almak için Filité Quto’nun köyüne gider.Yeğni Eli ; koyun sağmaya gelen Şirin’den su ister. Şirin’de Eli’ye su verir. Bunu duyan Filité Quto çok sinirlenir. Aralarında küçük bir tartışma çıkar ancak olay çok büyümez.

Kervan Musul’a (veya Diyarbakır) varır. Yükünü satar . Alacaklarının tedarikini yaparken Mamé Emé bir Ermeni dükkanında çok güzel bir silah görür ( Dillere destan Tarihe geçen Tıvınga Bazın Belek) ve onu almak ister. Silah olağanüstü kalitelidir. Ama Ermeni lider ”O silah satılık değil, onu ancak Mamé Emé Etmaneki satın alabilir ve kullanabilir der. Ve sonuçta onu tanıdıktan sonra silahı ona satar. Adına da ”Bazınbelek” denir.

Dönüş yolları olan Kaniya Badareş’te tekrar mola verilir. Filît kervan giderken yaşadıkları tartışmayı unutmamış ve dönerken intikam için kervanın önünün kesmeye gider.

Şemê (Filîtê Quto’nun annesi), oğlunu kervanın önüne gitmemesi konusunda ikna etmeye çalışsa da bun başaramaz. Filîtê Quto kervanın önünü keser ve haraç ister.

Mamé Emé Etmaneki çatışma çıkmasın diye iki deveyi yükleriyle birlikte haraç olarak vermeyi teklif eder. Ama Filité Quto haraç olarak Bazın Belek’i ister. Tabi silahı haraç olarak vermek pek uygun olmayan bir davranış olduğu için Mamé Emé Etmaneki bunu reddederler. hatta hakaret içeren bir şekilde “bu tüfek ancak annenin başlık parası olabilir” der.

Filîtê Quto onu düelloya çağırır. Emê Etmanki Çaresizce düelloyu kabul eder. Mesafe tanzimi yapılır. Çatışma aracı tüfektir. Ve sonunda Mamé Emé Etmaneki Filité Quto’yu tek mermi ile öldürür.

Ve büyük çatışma başlar. Birkaç gün sürer. Etmanki aşireti Emê Etmaneki dahil 52 adamını bu çatışmada kaybeder. 55 kişilik kervandan sadece 3 kişi kurtulur.

İki aşiret arasında düşmanlık başlar. Aşiret reislerinin araya girmesi ile bitirilir.

Olayın gerçek tarihi bilinmemekle beraber yaklaşık 1900 – 1920 tarihleri arasında yaşandığı düşünülür.

FILÎTÊ QUTO TÜRKÇESİ

(Aşağıdaki kesitte kervanın yolunu kesen Filîtê Quto ile kervan sahibi Apê Emê arasında aracılık yapan Elî Etmanekî’nin boşa giden çabasını görüyoruz.)

(…)
Emê amca diyordu; oğlum Ali (Elî), kalk Şemê’nin yavrusu Filîtê
Quto’nun yanına git,
Ona de ki amcam Emê, sana Allah’ın selamını yolladı,
Anlat amcanın ona şöyle dediğini:
Bak Filît, oğlum, eğer adam öldürdüysen sana diyet parasını biz
verelim,
Yok, kız kaçırdıysan başlık parasını biz karşılayalım,
Bunlarla yetinmiyorsan örf ve âdete uyarak buyur gel evimizde otur,
Canının istediği kadar mal mülk vereyim sana hazinemden,
Bununla da yetinmiyorsan öndeki katırın adı Hedo
Ortadaki katırın adı Xeco,
Bunları hediye olarak alsın, yol haracına saysın,
Bizler kervancılarız, yol versin geçelim, çoluk-çocuğumuz bizleri
bekler,
Evi yıkılası…
Ah aman aman aman
Aman aman aman aman
Ali hemen kalkıp Filît’in yanına gitti,
(…)
Bunları Filît’e anlattığında,
O dedi ki; Oğlum Ali, amcan Emê ye git de ki;
Vallahi Filit dedi ki; ben adam öldürmedim ki diyet parası versin,
Ben kız kaçırmadım ki başlık paramı karşılasın,
Hiç de örf âdete uyup onun evine varmam,
Benim derdim birer eşek sıpası olan katırlar da değil,
Amcana de ki omzundaki Bazinbelek tüfeği bana bırakıp geçsin,
Ancak onu yol haracına sayabilirim,
Ah zavallı Şemê!
(…)