Gilekler ya da Gilanlılar (Gilekçe: گیلک,Farsça: گیلک) İran’da yaşayan bir halktır.
Konuştukları dil Gilekçe olup bu dile en yakın diller ise Mazenderanca ve Talişçedir.
Nüfusları 2000 yılı sayımıyla 3 milyon civarlarındadır.
Nüfuslarının büyük çoğunluğu Gilan Eyaleti’nde yaşarken küçük bir kısmı ise Tahran ve Mazenderan Eyaleti’nde yaşamaktadır.
Ekonomi:
Gilaki halkı hem Alborz dağlarının yanında hem de çevredeki ovalarda yaşıyor.
Sonuç olarak, Alborz dağlarının kuzey tarafında yaşayanlar hayvan yetiştirme eğilimindeyken, ovalarda yaşayanlar çiftçilik yapıyor.
Gilaklar, bölgenin pirinç, tahıl, tütün ve çay gibi tarımsal temel gıda maddelerinin büyük bir bölümünü karşılayarak il ve ülke ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadır.
Diğer büyük endüstriler arasında balıkçılık, havyar ihracatı ve ipek üretimi yer alır.
Gilaklar, tarımsal faaliyetlere ek olarak, Gilan eyaletinin turizm gibi diğer ana ticaret sektörlerini de kontrol ediyor ve İran’ın diğer bölgelerinden gelen memurlarla idari ve hükümet pozisyonlarını paylaşıyor.
İnsanlar ve Nüfus:
Gilakların nüfusunun 3 ile 4 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir (2006 tahmini).
Esas olarak Hazar Denizi’nin güneybatı kıyılarında yaşarlar ve İran’ın kuzey kesimlerinde ikamet eden ana etnik gruplardan biridir.
Gilaklar, komşu Mazandarani ve Gürcüler , Ermeniler ve Azeriler gibi diğer Kafkas kökenli gruplarla yakından ilişkilidir.
Dağıtım:
Gilanlar, Gilan vilayetinde nüfusun yaklaşık %70’ini oluşturmaktadır.
Doğu ve batı olmak üzere iki ana lehçe tipine sahip olan Gilaki, genel sınır olarak Safidrūd Nehri ile Hazar alt grubunun bir üyesidir.
Gilaki’nin birçok alt lehçesi vardır ve doğuya doğru ilerleyerek yavaş yavaş Mazandarani ile karışır.
Tonokābon ve Kalārdašt arasındaki bölgenin ara lehçeleri, Gilaki ve Mazandarani arasında bir geçiş görevi görür .
Biçimlerdeki ve kelime dağarcığındaki farklılıklar, Gilaki veya Mazandarani ile düşük bir karşılıklı anlaşılırlığa yol açar ve bu nedenle bu lehçeler muhtemelen Hazar bölgesinin üçüncü ayrı bir dil grubu olarak düşünülmelidir.
Mazandaran’da Gilaklar , Ramsar ve Tonekabon şehirlerinde ikamet etmektedir .
Orada, Mazandarani’den etkilenmiş olsa da , hala Gilaki dilinin lehçelerini kullanıyorlar.
Ayrıca, doğu Gīlakī lehçesi, Čālūs nehri vadisinin tamamında konuşulmaktadır.
Kazvin vilayetinde Gilaklar , ilin kuzey kesimlerinde, Alamut’ta yaşıyorlar.
Dil:
Gilaki dili, İran dillerinin Kuzeybatı şubesinin bir üyesidir .
Gilaki dilinin çeşitli bölgesel ve yerel lehçeleri yaygın olmasına rağmen, Gilak halkı arasında konuşulan ana dildir.
Gilak halkı hem Gilaki dilinde hem de standart Farsçada akıcıdır.
Farsça , İran’daki resmi eğitim dilidir ve öğretmenlerin sınıfta bölgesel lehçeleri ve şiveleri kullanmaları engellendiği için çocuklara evde Gilaki dili öğretilir.
Gilaki ve Mazandarani dilleri (ancak diğer İran dilleri değil) Kafkas dilleri ile belirli tipolojik özellikleri paylaşır .
Bununla birlikte, eğitim ve basının gelişmesiyle birlikte, Gilaki dili ile diğer İran dilleri arasındaki ayrım muhtemelen ortadan kalkacaktır.
Gilaki, Mazandarani ile yakından ilişkilidir ve iki dilin benzer kelimeleri vardır.
Bu iki dil, eski İran dillerinin özelliği olan isim çekimi sistemini Farsçadan daha fazla korur.
Safevi , Afsharid ve Qajar dönemlerinde Gilan’a çok sayıda Gürcü , Çerkez , Ermeni ve torunları hala Gilan’da yaşayan diğer Kafkas halkları yerleşti.
Genetik:
Gilaklar ve onların yakın akrabaları olan Mazandaraniler, İran’ın Güney Hazar bölgesini işgal eder ve İran dillerinin Kuzey-Batı koluna ait dilleri konuşur .
Atalarının , belki de Güney Hazar’daki daha eski bir grubun yerini alarak, Kafkasya bölgesinden geldiği öne sürülmüştür.
Gilaki ve Mazandarani dillerinin (ancak diğer İran dilleri değil) Kafkas dilleriyle belirli tipolojik özellikleri paylaştığı kimi dilbilimciler tarafından iddia edilmiştir.
Kaynaklar:
1-“Iran – Ethnically diverse with Persians, Azeri, Gilaki, Mazandarani and Kurdish cultures”
2-Nasidze, Ivan; Quinque, Dominique; Rahmani, Manijeh; Alemohamad, Seyed Ali; Stoneking, Mark (April 2006). “Concomitant Replacement of Language and mtDNA in South Caspian Populations of Iran”
3-Bazin, Marcel (2001). “GĪLĀN”. Encyclopædia Iranica. Vol. X. pp. 617–25.
4-Colbert C. Held; John Cummings; Mildred McDonald Held (2005). Middle East Patterns: Places, Peoples, and Politics. p. 119.
5- The Geography of Guilan Province, Educational Ministry of Iran, 2006
