Oldukça yaygın bir alanda konuşulan Kürtçe, içinde pek çok lehçeyi barındırır. Kürtçenin lehçeleri üzerinde yazılan ve söylenenler birbirinden oldukça farklılık göstermektedir. Bu alanda farklı saptamalara ve içinden çıkılamaz karmaşık verilere rastlanmaktadır. Çoğu kez lehçe, yöre, aşiret, din ve mezhep adlan birbirine karıştırıldığı için lehçeler için her bir kaynakta başka bir isme rastlanabilmektedir.
Bu yalnız araştırmacıların yapıtları açısından değil, bizzat Kürtler açısından da böyledir. Bir lehçeye o lehçeyi konuşanlar ve onlann komşulan çoğu kez sözkonusu yöre, aşiret, din, beylik ya da mezhebin adım vermişler ve bunun sonucunda tek bir lehçe için farklı isimler ortaya çıkmıştır. Örneğin kuzey Kürtçe lehçesinin adı, İran Kürdistanı’nda Şikakî, Irak Kürdistanı’nda Bahdînî, Türkiye Kürdistanı’nda bu lehçeyi konuşanlar arasında Kurmancî, Zazalar(Dımıliler) arasında Kırdasî ya da Here-weredir. Merkez Kürtçesinin adı İran Kürdistanı’nda Mukrî, Kürdistanın Türkiye ve Suriye’nin egemenliği altındaki parçalarında ve Bahdînan bölgesinde Soranîdir. Zazaca olarak bilinen lehçe, bunu konuşanlar arasında kimi yörelerde Zazakî, kimi yörelerde Dimilkî, Kirdkî, Kirmanckî ya da Se-bêdir. Hewramanîye, Goranî, Kakeî, Hewramî, Maço ya da Kurdî adlannın verildiğine kaynaklarda rastlanır.
Kürtçenin lehçeleri arasında en büyük karmaşıklık Goranî, Lurrî ve Zazakî alanındadır. Kimileri bu üçünü bir lehçe sayarak onlan Kürtçenin bir lehçesi olarak görürken, kimileri de ayrı bağımsız bir dil olduklannı iddia etmişlerdir. Her üçünü Kürtçenin ayn bir lehçesi olarak görenlerin yanısıra ikincisini(Lurrîyi) Kürtçenin dışında kabul edenler de vardır. Büyük ve Küçük Lurr diye aynlan Lurrî’nin Büyük Lurr kesimini Kürtçe olarak görmeyip(bunlardan Büyük Lurrî’yi Farsçanm bir Lehçesi olarak görenlerin yanısıra onu bağımsız bir dil olarak da görenler var) Küçük Lurr kesimini
Kürt dilinin bir lehçesi sayanlar da vardır.
Lehçeler üzerinde yeterli araştırmaların yapılıp doğru sonuçların tüm boyutlanyla çıkarıldığı söylenemez. Biz burada elimiz altında varolan kaynak ve belgeler çerçevesinde kimi görüşlere yer vererek gerçeğe en yakın bulduğumuz bir şemayı sunmaya çalışacağız. Kürtçenin lehçeleri konusunda en eski kaynak Şeref Han’ın Şerefnamesi’dir.
Şeref Han bu eserinde şöyle der:
“Kürt topluluk ve aşiretleri, dil, gelenek ve sosyal durumlar yönünden dört
büyük kısma ayrılırlar:
Birinci kısım, Kurmanc;
ikinci kısım. Lor;
Üçüncü kısım, Kelhur;
Dördüncü kısım, Goran.
Şeref Han’ın bu belirlemesini saymazsak, Kürtçenin lehçeleri üzerine araştırmalar, içinde bulunduğumuz yüzyılın ilk yansına kadar esas olarak yabancılar tarafından yapılmıştır.
Goranice ve Goraniler
İran – Irak sınırındaki Hawraman Dağlarında konuşulan Goranice, zengin bir geçmişe sahiptir. Erdelan veya Ardelan (1169–1867) 698 yıl gibi uzun süre yaşamış, Senendec merkezli bir Kürt prensliği idi. Goranice bu beyliğin resmi diliydi. Beyliğin yıkılmasıyla bu durum ortadan kalktı.
Çoğu Yarsani, yaklaşık 300.000- 400.000 arası Kürt bugün bu lehçeyi konuşmakta. Prof. Dr. Joyce Blau, Gorani ve Zazaca‘nın mazisinin Kurmanci lehçesinden daha eski olduğunu yazar. Bugün bölgede Soranicenin Kürdistan hükümetinin resmi lehçesi olmasından dolayı Goranice gitgide zayıflamaktadır. Asimile olan Goranlar Soranice kendilerini ifade etmeye çalışmaktadırlar. Kürtçenin bütün lehçelerinin desteklenmesi ve yaşatılması gerekmektedir.
Goranice, en çok Doğu Kürdistan’da Kermanşah‘in Kuzeyinde konuşulmaktadır.
Lehçeler
Gorani lehceleri içerisinde en önemlisi kendi içinde iki kola ayrılan Hewramîce´dir.
Goranicenin diğer lehçelerini sıralarsak:
Hewramanî Textî: Hewramanın Irak’ta kalan kısmında konuşulur.
Hewramanî Lûhonî: Hewraman bölgesinin İran tarafında konuşulur.
Şebeki: Şabaklarca Musul yakınlarında konuşulur.
Bacelanî: Xanekin ve Musulda kalan büyük Bacelan boyunun konuştuğu lehçedir
Sarlî: Musulun kuzeyinde 15 köyde, kakai kürtlerinin kulandığı şivedir.
Kendulayî (asıl Gorani): Yarsanların kutsal dili olarak bilinen, Goran aşiretinin konuştuğu lehçedir.
Şexanî: eskiden Halepçe yöresinde konuşulan lehçedir. İran-Irak Savaşında İran askerleri desteğinde ayaklanan ve Irak yönetimine ABD tarafından verilen zehirli gaz silahlarının gerek İran ve gerekse Irak tarafından kullanımının yaşandığı Halepçe olaylarından sonra bu yöredeki Goranlar Hewraman dağlarına sığınmışlardır.
Doğu ve Güney Kürdistan’da konuşulan bu lehçe eğer desteklenmezse yıllar sonra marjinal ve ölü bir lehçeye dönüşebilir.
Kaynakça:
^Yusupova Z. A; The Gorani Dialect of Kurdish as Represented in the Literary Monuments from the 18th to 19th Centuries Курдский диалект горани по литературным памятникам XVIII—XIX вв.. St Petersburg, Nauka Publishers 1998.
^Ludwig, P.: HISTORY OF THE KURDISH LANGUAGE, Encyclopeadia Iranica (13. Mart 2009)
^MacKenzie, D. N.: The Dialect of Awroman(Hawraman-i Luhon)
^Karl Hadank & Oskar Mann: Mundarten der Guran Berlin 1930.
Murad Cıwan, Türkçe Açıklamalı Kürtçe Dilbilgisi, Jina Nu Yayınları.
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
