GUTİLER KİMDİR

Guti (Cuti – Cudi – Gutiyum) sözcüğü kahraman, savaşçı anlamına geliyor. Gutilerin Zağroslara ve Mezopotamya’ya gelip yerleşmeleri, başlangıcı bilinmeyecek kadar eskiye dayanıyor. “Eski başbakanlardan Tarih Profesörü Şemsettin Günaltay,”Mezopotamya Tarihi ” adlı eserinde Gutiler hakkında şu tespiti yapıyor: “Neolitik çağdan beri bu dönemin bulgularını taşıyan üstün iradeli, azimli, çevik, mert ve yılmaz bu insanlar (Gutiyum) adında büyük bir şehir yaptılar.” Günaltay’a göre Gutilerin Gutiyum adh şehri kurdukları dönem “Neolitik çağa” rastlıyor. Bu tarih, M.Ö.800 yıllarına tekabül ediyor. Yani Gutiler günümüzden 10 bin yıl önce Gutiyum adlı şehri kurmuşlar. O dönemin toplumsal gelişmesi, üretim araçlarının gelişkinlik seviyesi göz önünde bulundurulduğunda; Kürt halkının en eski atası, olan Gutilerin yerleşik bir toplum olarak 10 bin yıldan da hayli önce Mezopotamya’da yaşadıkları açıkça anlaşılıyor. Mezopotamya’nın verimli topraklarında yaşayan en eski topluluklardan biri olan Gutiler, M.Ö. 2649 yıllarında Sümer ve Akadları yenerek ülkelerini işgal ettiler ve 2600 yıllarında kral Kamassi yönetiminde bir devlet kurdular. Gutilerin işgal ettikleri bu bölgeler 125 yıl onların yönetiminde kaldı.Nipur’da elde edilen bir belgede krallarından 25 tanesinin adları yazılıdır. Gutiler, kendilerinin yerleşmiş oldukları bölgenin dışında, Babil ve Dicle nehrinin de doğusuna hükmettiler. Gutiler (Sümerce: 𒄖𒋾𒌝𒆠 Gu-ti-um, Guti, Qurti) Zagros Dağlarında yaşayan antik halk. Gutiler hakkında Sümerler, Babiller ve uzun yıllar sonra Asurlularbirbirleriyle çelişmeden, Zagros dağlarının Orta ve Kuzey bölgelerinde Guti ya da Qurti adında halkın yaşadiği ve ülkelerine de Gu–ti–um dendiğini yazmışlardır. Sümerler (MÖ 3. binyıl), Babiller (MÖ 2. binyıl), Asurlular (MÖ 1. binyıl) bu bilgiyi kayda geçmişlerdir. Gutiler (Sümerce: Gu-ti-um) MÖ 3. binyılda Akkad İmparatorluğunu yıktılar (MÖ 2154 yılı). Ardından Zagros Dağlarından inerek Kuzey Mezopotamyada birkaç kuşak Sümer Hanedanliğina krallık yaptılar. Sümer tabletlerinde Gutiler’in, Zagros dağlarında yaşayan (Babil içinde Elam’ın kuzeyinde günümüz Irakve İran’ın kesiştiği yerde) barbar bir halk oldukları yazılmıştır. Gutiler, Akkad’ı yıktıktan sonra Sümerliler’e hükmediyorlar ve bu sebeple Sümerler tarafından Sümer Kralları Listesi’ne yazılıyorlar. Uruk’ta vali olan ve daha sonra Gutiler’e karşı isyan başlatan Utu-Hengal tarafından son Guti kralı Tirigan mağlup edilerek Guti hükümdarlığına son veriliyor. İncil bilimcilerine göre Guti halkı Tanah’ta “Koa” (‘Qoa) olarak geçiyor. Hezekiel Kitabı’nda ise “Koa” Filistin’in düşmanı olarak geçmektedir. Gutilerle ilgili elde edilen değişik yazdı belgelerde, Guti Cuti-Cudi sözcüğüne rastlanmıştır. Bir başka belgede ise Gutilerin büyük bir aşireti kabul edilen Kaurhi sözcüğü geçiyor. Doğu bilimcilerin birçokları, bu sözcüklerin birbirinin aynısı olduğunu kabul ediyorlar. “Kürt Lafının Dil Yönünden İlgileri” adlı kitabın yazarı Dreyfer, yaptığı araştırmada;”Karda, Kardohi, Kartohi, Gurdi, Kardak, Sirti, Kirti, Gordiye, Kardo, Kardaviye, Koti, Kardaya, Kartavaya sözcükleri ve benzerleri hep bir kökene dönmektedir. Her ne kadar okunuş ve söyleniş yönünden birtakım ayrılıklar varsa da,bunlar sonuç olarak aynı anlamı taşırlar. Bu değişiklik okunuşlarda, ulusların dil ayrılığı nedeniyle sözcüğün aslını kendi dilleri gereği değişik biçimlerde söylemelerinden, bulunan eski eserlerin okunmasından doğan güçlüklerden oluşmuştur.” diye belirtir. Gutilerin son dönemlerinde, diğer bazı Kürt aşiretleri Gutilerin merkezi otoritesinden ayrıldılar. Bunların (Lulular, Sus, Kimaş, Urbilum, Arbela) Gutilerden ayrılmalarıyla eski güçlerini yitiren Gutiler, süreç içinde zayıfladılar. Gutilerin Mezopotamya’daki hakimiyetlerinin zayıflamasından sonra Ur devleti bu durumdan yararlanarak Gutilerin üzerine saldırılar düzenlediler ve M.Ö. 2120 yılında Gutilerin yönetimine son verdiler. Ancak Gutilerin Mezopotamya’daki hakimiyeti son bulunca, bunlar kral Tigran yönetiminde Zağros dağlarına çekilerek orada doğa anlamına gelen Anzan devletini kurdular. M.Ö. XII.ve XIII.yy.’a ait yazılı belgeler, bu devlet hakkında bilgiler vermektedir. Tahihi Heni-Kuti Amerdi’nin Anzan kralı olduğu, bu halkın ülkesi Anzan’da yaptırdığı imarat ve yollardan bahsediyor. Anzan devleti, M.Ö. 612 yılının sonlarına kadar bağımsızlığını sürdürüp daha sonraları Med İmparatorluğuna katılmıştır.

Guti-Akkad çatışmaları

Sümerlerin Guti Hanedanlığı

Akkad ile Gutiler arasındaki çatişmali ortam zamanla Zagros Dağlarından sıyrılıp şehirlere indi. Gutiler’in vur-kaç tekniği ile zamanla önce Akkad’ın gücünü zayıflatırken bununla birlikte Sümer’de ekonomi çökmekteydi. Çünkü saldırılılardan ötürü tarım yapılamaz oldu. Bunun sonucunda kıtlık meydana geldi. Gutiler sonunda Akkad’ı istila etti. Akkad istilasından hemen sonra Elam’a yönelip kralları Kutik-İnshushinak’nın hükümdarlığında istila ettiler (MÖ 2240-2220). Gutiler’de çağdaşları Akkadlılar’ın yaptiği gibi fethettikleri yerlere yazılı heykeller diktiler. Bir tanesinin üzerinde “Guti kralliği, dört kralliğin kralı” yazılmaktaydı, dört krallık: Sümer, Akkad, Elam ve Guti. Babil Tarih Kronolojisi’ne göre Gutiler 1500 yıl Mezopotamya’ya etki etti. Asur kralı Shalmaneser, Mitanniler’e sefer düzenlemiş ve Mitanniler’i yıkmıştır ve Mitanniler’e karşı zaferini Gutiler’e karşı zafer olarak kabul etmiş ve demiştir ki; “Ararat sınırından Tur Âbidin’e kadar bu ülke içinde su gibi Guti kanı aktı“.

Guti halkının fiziksel özellikleri

Asurolog Sir Henry Hoyle Howorth, Asurolog Theophilus Pinches, Arkeolog Leonard Wooley, Asurolog İgnace Gelb gibi alanlarında başarılı bilim adamlarının, Guti halkının soluk tenli ve sarışın olduklarına dair iddiada hemfikir olmuşlardır. Ünlü Asurolog Julius Oppert‘e göre bazi tabletlerde namrum veya namrûtum kelimeleri “açık tenli” anlamına geliyordu nitekim bu tabletlerde o iki kelimenin Guti ve Subartu’lu köleler için kullanıldığnı iddia etmektedir. Ancak bu iddiaları reddedenlerde oldu,Yahudi-Amerikalı arkeolog Ephraim Avigdor Spesier “namrum” kelimesinin “açık tenli” anlamına geldiği iddiasini reddetmiştir.

Guti kralları listesi

Tarihte bilinen ilk Guti kralı M.Ö. 3100 yıllarında yaşamış olan Emnatum (Annatom)’dur. Bilinen Gutilerin diğer önemli kralları şunlardır: Urbaba, Gudea, Urnungirsu (Mezopotamya’ya hakim olmadan öncekiler), Erridupiçir 25 yıl, Ümta 3 yıl, İnkisus 6 yıl, Şarlagap 3 yıl, Suhne 6 yıl, Elulumes 6 yıl, Ünimabakes 5 yıl, İgesaus 6 yıl, îurlagap 15 yıl, İbadete 3 yıl, İarlangap 3 yıl, Kuram 1 yıl, Habilkin 3 yıl, Laerabun 2 yıl, İrarum, 2 yıl, Übranum 2 yıl, Halbum 2 yıl, Puçirsun (Halbum’un oğlu) 7 yıl, Sium 7 yıl, Tigran (Tirigan) 40 gün hüküm sürmüştür. Sümer Kralları Listesi’nde adı geçen Guti kralları ve kronolojisi.

Gutiler tek krallık ailesine bağlı değillerdi. Her aşiretin kendi yönetimi için kendi kralları vardı. Kral her üç yılda bir seçimle oluşturulurdu. Bir defa kral seçilen, ikinci kez de seçilebilirdi. Diğer bir deyişle Gutilerin yönetimi, seçime dayalı bir yönetim anlayışıydı.

GUTİLERDE KÜLTÜR VE SANAT

Tarihte ilk yazıyı bulan Gutilerle Sümerlerdir. Bu iki toplum da çivi yazısı kullanıyorlardı. Gutilerin çivi yazışım kullandıkları tarih, M.Ö.3000 yıllarına tekabül ediyor. Gutilerle Kassitler tarihte ilk kez atı ehlileştirip binek aracı olarak kullandılar. Gutilerin uygarlık tarihine en önemli katkılarından biri, yazının icadı ile atın ehlileştirilmesidir. Gutiler, Mezopotamya’da hüküm sürdükleri dönemlerde birçok sanat eseri bırakmışlardır. Bu bölgedeki sanat eserleri tamamen bunların etkinliğinde gelişmiş ve bunların geliştirdikleri mimari tarz etkin olmuştur. Gutiler, siyasi ve dini alanlarda saraylar ve tapınaklar yapmışlardır. Bunlar, bakır ve diğer madenlerden tarım araçları ve ev eşyaları yaptılar; kılıç, kalkan, mızrak ve ok gibi savaş ve av malzemelerini de yapıp ustalıkla süslüyorlardı. Gutiler, gerek Mezopotamya’da yaşadıkları dönemde olsun; gerekse Zağros dağlarında yaşadıkları dönemde olsun, bunların tarımla uğraştıklarını ve araziyi sulamak için su kemerleri, kanallar ve bentler yaptıkları anlaşılmıştır. Gutiler, yüzük, bilezik ve gerdanlık gibi kadın süs eşyaları yanısıra altın ve gümüşten sürahi, kase gibi eşyalar da yapmışlardır. Bunlar, aynı zamanda kaya resimleri ve heykelleri de ustalıkla yapmışlardır. O dönemlerin çoğu toplumlarında olduğu gibi Gutilerde de çok tanrılı din hakimdi. Sümerlerin yazılı belgelerinde Gutilerin ülkesini, “şeytanlar üIkesi”olarak adlandırdıkları görülmektedir. Bazı bilim adamları tarafından da o dönemler, söz konusu bölgelerde yaşayanların iyiliklerle kötülükleri yönetenleri birbirinden ayırdettikleri belirtiliyor. Gutilerin de, kötülükleri yapan şeytanın tarafını tuttukları şeklinde yorumlanıyor. Bu anlayışla şeytanın kendilerine kötülük yapmayacağına inanılıyor.

Kaynakça