Büyük Hamdanî Devleti, 890 yılında Abbasi Halifeliğine bağlı olarak Musul ve Halep çevresinde Hamdan bin Hamdûn tarafından kuruldu.
Bu kişinin ilk defa emirliğe 890’da Abbasiler halifelerinden Mutemid tarafından Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Mardin’e vali olarak atanmasi ile başlamıştır. Hamdâniler 890-1004 yılları arasında Musul çevresi ve Halep civarında hüküm sürdüler.
Hamdanilerin kim olduğu üzerinede değişik görüşler mevcut. Tori, Kürtlerin Ortaçağ ve Yeniçağ Tarihi kitabında Kürt olarak nitelerken, Halil Ethem, Düvel-i İslâmiye adlı eserinde Arap olarak adlandırmaktadır. Marius Canard, Historie de la Dynastie des H’amdanides de Jazira et de Syrie adlı eserinde, önce Hıristiyan olup Thame’den kuzeye göç etmiş sonraları kendi adlarını alan Diyar-ı Rebia ve Musul bölgesine yerleşmiş olan Tağlip kabilesiyle ilişkilendirir. Kimi kaynaklar Hamdanileri soy olarak kuzey Arapları olan Adnanîlere dayandırırlar.
İmparator I. Konstantinos, Kinde, Lahmî ve Tağlib gibi kabileler ile anlaşma halinde idi. Hıristiyan komşularla kurdukları ilişkiler neticesinde, muhtemelen İslâm’ın ortaya çıkmasına yakın tarihlerde, Hıristiyanlık, Taglibîler arasında nüfuz buldu. Hıristiyanlığın onlara derinliğine tesir etmediği ifade edilmektedir.
Tağlib’in Necid’ten Cezire’ye göçü, bir defada gerçekleşmiş bir olay değildir. Bu göçler, İslâm dönemine kadar sürmekle beraber, daha sonralara kadar da gitmektedir.
Hamdân’ın nesebi özetle şöyledir: Hamdan b. Hamdûn b. el-Hâris b. Nu’mân b, Râşid b. el-Müsenna b. Rafı’ b. el-Hars b. Atıf b. Mahrebe b. Harise b. Mâlik b, Ubeyd b. Adiy b. Usâme b. Mâlik b. Bekr b. Habib b. Amr b. Ğanem b. Tağlib et-Tağlibî el- Adevî Adiy b. Rebi’a.
Önceleri küçük bir egemenlik alanına sahip olan emîrlik, 906 yılında topraklarına Musul, 914 yılındaysa Bağdat’ı kattı. Halifenin desteğiyle kısa sürede egemenlik alanları gelişti ve sırasıyla Halep, Mardin, Cizre, Diyarbekir ve Kerkük’e sahip oldular.
Daha sonra, Hamdan b. Hamdûn, el-Cezire’nin bazı şehirlerini ele geçirip Mardin Kalesi’ne de sahip olana kadar sürekli güçlendi ve adını duyurdu. O, Mardin Kalesi’nde kalıyor, Diyar Rebi’a şehirlerinin çoğuna, el-Cezire’nin batı bölgesinin hemen hepsine hükmediyordu.
Hamdaniler, Abbasî halifeleri Mutezz, Muhtedî ve Mutemid dönemlerinde, 886’dan 892’ye kadar, hem siyasi hem de el-Cezire’ye hâkim olan Haricîlerle mücadele etmişlerdir. Hamdânîler tampon bölgede yaşayan bir topluluk olmalarından dolayı bazen Abbasîler’in yanında yer alarak Haricîler’e karşı mücadele etmişler, bazen de bunun tam aksine Haricîler ile ittifak kurup Abbasî devletine karşı gelmişlerdir. Hamdan sonrasında çocukları Ebü’l-Heyca Abdullah b. Hamdan ve kardeşi Hüseyin b. Hamdan Abbasî merkezî idarenin zayıfladığı dönemlerde devlet üzerinde önemli etkilerde bulundular. Haricîler ile olan mücadelelerde ve bölgesel ayaklanmaların bastırılmasında önemli katkılarda bulundular. Tolunoğulları’nın ortadan kaldırılmasında (905), hanedan arasındaki iktidar çekişmelerinde, Abbasî yönetim anlayışına karşı ayrılıkçı iddiaları olan Karmatîlerin püskürtülmesinde katkı sundular.
Bu sülaleden hüküm süren emirlerden ilki Hamdan bin Hamdûn’dur. Bu kişinin ilk defa emirliğe 890’da Abbasiler halifelerinden Mutemid tarafından Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Mardin’e vali olarak atanmasi ile başlamıştır. Onun oğlu Abdullah bin Hamdan önce 906’da Musul valisi olarak emirliğe başlamış ve sonra da 914’te Bağdat’ta vali olarak emirlik yapmıştır. Abdullah’ın iki oğlu Hasan Nasir-ed-Devle (d. 929- o. 968) ve Adid-ad-Devle önce Musul ve Diyarbakır valisi olarak emirlik yapmışlardır. Sonradan Hasi Nasir Diyarbakır emirliğine geçmiştir. Fakat burada Hasan Nasr’in hükmetmesi o kadar zalim ve acımasız olmuştur ki, ortaya çıkan şikâyetler dolayısıyla ailesi tarafından emirlikten uzaklaştırılmıştır.
Bu mücadelelere paralel olarak Ebu’l-Heyca Abdullah b. Hamdan, Halifenin emrinde çalışmakla beraber, 919 yılında Sacogulları’ndan Yusuf b. Ebi Sac’ı, Erdebil yakınlarında yakalayınca, tekrar Hamdanoglu ailesi eski itibarlarını kazandı.
Hamdanî ailesinin, bölgede etkin bir rol almaları ekonomik bir potansiyel de kazanmalarını netice verdi. Bu durum da Hamdanîler’in bağımsızlığa giden yolda mesafe kat etmelerini sağladı. Bu başarılı faaliyetleri neticesinde Muktedir, 920–921 senesinde Ebu’l-Heyca’yı Horasan ve Dinever yolunun güvenliğine tayin etti. Ayrıca O’nu Musul ve çevresine de vali olarak atadı.
Seyf El Dewle tarafından 945 yılında Halep’teki merkezînden yönetilmeye başlayan devlet aynı yıl Bizans Kralı Romanas’la Ruha’da (Urfa) yaptığı savaşı kazanınca Suriye ve Yukarı Mezopotamya’nın büyük bir bölümüne egemen oldu. Kısa sürede sınırları genişlemesine rağmen Büveyhilerle sürekli olarak çatışma halinde bulunan devlet ilerleyen zamanlarda Arapların da saldırısına uğramaya başladı.
Ebü’l-Heycâ da kardeşi Hüseyin gibi Karmatîler’le mücadele etti ve 315 (927)’te onlara karşı Bağdat’ı korudu. Fakat bu sırada Dînever valiliğinden uzaklaştırılınca Bağdat’a giderek Munis ve Sâhibü’ş-Şurta Nâzûk Hâdim’in yardımıyla Halife Muktedir-Billâh’ı indirip yerine Kahir- Billâh’ı tahta çıkardı; yeni halife de Hulvân, Dînever, Hemedân ve Kirmanşah’ın yönetimini ona verdi (317/929). Ancak kısa bir süre sonra Kahir-Billâh halifelikten uzaklaştırılıp Muktedir-Billâh tekrar halife ilân edildi. Hamdânîler’in gerçek kurucusu olan Ebü’l-Heycâ da bu karışıklıklar sırasında öldü (17 Muharrem 317/2 Mart 929). Onun ölümünden sonra Hamdânîler Musul ve Halep diye iki ayrı kol halinde varlıklarını sürdürdüler.
Hanedanın Musul kolunun kurucusu Ebu’l-Heycâ’nın oğlu Nâsırüddevle Hasan’dır. Başkentleri Mavsıl’dır. Valilikleri, 293 (905–906) senesinde başlar, 368 (970–971) senesinde son bulur. Valiliklerinin müddeti 75 senedir.
Halep kolunun Başkentleri Halep’tir. Valiliklerinin başlangıcı 333 (944–945), çöküşleri ise yaklaşık 391 (1000–1001) senesinde olmuştur. Valiliklerinin müddeti 58 yıldır. Bu valilerin ilki Seyfüddevle Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Heycâ Abdullah b. Hamdan b. Hamdûn’dur. O, 333 senesine kadar bazen Bağdat’ta, bazen Vâsıt’ta, son olarak da Mavsıl’de kardeşi Nâsıruddevle’nin ve Halifelerin hizmetinde bulunmuş,32 daha sonra Halep’e giderek burayı ele geçirmişti.
Hamdânîler’in Halep koluna son veren Lü’lü idareyi tek başına ele geçirmiş oldu. Onun 399 (1008) yılında ölümünden sonra oğlu Mansur yerini aldı ve Fatımî halifesinin adına hutbe okuttu; halife de ona “murtazaddevle” lakabını verdi.
Hamdaniler, Merwanîlerin tarih sahnesine çıkmasıyla bölgedeki etkinliği giderek zayıflamaya başlayan devlet Harput’ta bulunan Kürt aşiretleriyle düştüğü anlaşmazlık sonrası topraklarının büyük bir bölümünü yine Kürtlere kaptırdı ve 1004′te Arap Ukalî Devleti tarafından ortadan kaldırıldı.
Kimi Hamdani hükümdarları
El Cezire’deki Hamdaniler
Hamdan ibn Hamdun
El-Hüseyn ibn Hamdan (895-916)
Abdullah ibn Hamdan (906-929)
Nasır el- Devle (929–967)
Ebu Tağlib (967–978)
Doğrudan bir parçası olarak-Buyid denetiminde olan Abbasiler , 979-981
Ebu Tahir İbrahim ibn el-Hasan (989–997)
Ebu Abdullah el-Hüseyn ibn el-Hasan (989–997)
Halep’teki Hamdaniler
Seyfü’d – Devle (945-967)
Sa’d al- Devle (967-991)
Said el- Devle (991-1002)
Kaynaklar:
-Tori, Kürtlerin Ortaçag ve Yeniçag Tarihi.
-Halil Ethem, Düvel-i İslâmiye.
-Marius Canard, Historie de la Dynastie des H’amdanides de Jazira et de Syrie.
-Edip Akyol, Hamdaniler.
-Edip Akyol, Hamdanilerde Dini Ve Entellektüel Hayat.
-Ömer Tokuş, Hamdaniler, Siyasi, İçtimai ve Kültürel Hayat.
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
