Hesenanlıların anayurdu, nereden geldikleri tam olarak belli değildir. Bir kısmı 1800’lü yıllardan sonra Osmanlı – Rus savaşlarından ve sosyo-ekonomik sebeplerden Siverek Ovası, Kızıltepe-Mardin Ovası ve Ceylanpınar’a yakın Suriye topraklarına geçerek yerleşmişlerdir.
Kürt tarihçi ve devlet adamı Bitlis Emiri Şerefxan 1517 yılında yazdığı Şerefname eserinde Urfa Eyaletinde 13 aşiret olduğunu belirtir.
Hasenan aşireti köken olarak Milli grubuna dahil edilmektedir. Fakat yinede belirtmek gerekirki bu konuda iç açıcı araştırmalar pek bulunmamaktadır.
Milli grubuna dahil edilen ve Şeyh Sait isyanında aktif olarak bulunmuş aşiretin en ünlü isimlerinden biri Hasenanlı Miralay Halit Bey’dir.
Bu aşiretin günümüz yerleşim yeri Muş ve özelliklede Bulanık ilçesi olduğu görülmektedir. Kurmanci lehçesini konuşan aşiret üyeleri inanç olarak Şafii itikatına bağlıdırlar.
Fakat dikkat edilmesi gereken husus bu aşireti ile Alevi bir aşiret olan Şeyh Hasanlı ile birbirine karıştırmamak gerektiğidir.
Aşiretin ilk yerleşik hayata geçmeleri 1839 yılında yayınlanan Tanzimat fermanı ile birliktedir. Uzun süre yarı göçebe olarak varlık gösteren aşiret Muş Dügnüg, Malazgirt ve Bulanık çevresinde oturmaktaydı.
Tanzimat ile birlikte güçleri ve etkileri Osmanlı tarafından kırılan Kürt Beylerine ait derebeyliklerin yerine nahiyeler, kazalar ve vilayetler kurulur.
Osmanlı devleti bu kurulan yönetimlerin başına aşiret bey ve ağalarını atar. Bu dönemde Malazgirt müdürlüğü Rızga Ağa’ya, Liz müdürlüğü Agit Ağaya, Bulanık müdürlüğü ise Quli Ağaya verilir.
Bu idari atamalar ile birlikte yarı göçebe konumdaki aşiret üyeleri Hınıs Malazgirt, Bulanık, Patnos, Varto çevrelerinde devletten toprak alarak adım adım yerleşik hayata geçmiştir.
Osmanlı’nın 1855’li yıllarda İran’dan göç etmeye başlayan Hayderan aşiretini bölgeye yerleştirmek istemesi büyük çatışmalara yol açar.
Hasenan ve Hayderan aşiretleri arasında neredeyse 200 yıl süren çatışmalar bu dönem başlar.
1855 yılındaki bu çatışmalar nedeniyle Hasenan aşiret lideri Rızga Ağa’nın oğlu Malazgirt müdürü Xalıt Ağa, Hayderan aşiret reisi Ali Ağa tarafından öldürülmüştü.
Bu süreçte Hayderan aşireti Patnos’a yerleşmek zorunda kalır. Hayderanların Hasenan köylerini istila etmeleri nedeniyle bazı Hasenan aileleri Mardin ve Urfa çevrelerine yerleşmek durumunda kalmışlardır.
1912’de Hasenanlılardan oluşturulan Hamidiye Alayları Halit Bey’e Miralay Rütbesi verilerek onun bünyesinde birleştirilir ve büyütülür. Bu alay yaklaşık 3 bin kişilik gücüyle uzun süre Osmanlıya hizmet eder.
Birinci dünya savaşında Hasenanlar Osmanlı Ordusu saflarında Miralay Halit Bey komutasında savaşa aktif bir şekilde katılır.
Hesenanlıların Kürt tarihinde adını en çok 1925 senesinde vuku bulan Şeyh Sait isyanı ile birlikte duymaktayız.
Şeyh Sait Hareketinin yenilgiye uğramasıyla birlikte bu aşiret üyelerinin bir kısmı Suriye Kürdistanı’na geçerek orada yaşamlarını sürdürmüşlerdir.
Yine bu aşiretin adını Ağrı Kürt Ulusal Hareketindede görmekteyiz. Bu harekete katılan aşiret üyelerinden bazıları şunlardı:
Dikkat edilirse bu aşiretin diğer bir önemli kısmıda Muş dışında Erzurum’da yer almaktadır.
Erzurum Aşkale ilçesi: Ovacık, Haydarhacı
Erzurum Karayazı ilçesi: Değirmenkaya, Yiğityolu
Erzurum Hınıs ilçesi: Aydınçe Mardin/Kızıltepe Dikmen Beldesi ve civarı
Bu aşiretin bir kısmıda Mardin Mazıdağı Yağmur köyü ve Ulutaş köyünde bulunmaktadır.
Bugün aşiret üyelerinin büyük kısmı Malazgirt, Bulanık, Varto, Ahlât, Muş, Muradiye, Kızıltepe, Mardin, Diyarbakır, Siverek çevresinde yerleşik olarak varlıklarını sürdürmektedirler.
Sayıları 30 binden fazla olan aşiret üyelerinin Muş ilinde yaşadığı göz önüne alınırsa aşiretin sosyal, siyasal ve ekonomik yaşam üzerindeki etkisi daha iyi anlaşılabilir.
Hasenan Aşiretinin Nüfusu
Hasenan Aşiretinin nüfusu tam olarak bilinmemekle birlikte 30 bin ile 100 bin arasında olduğu tahmin edilmektedir.
Aşiret üyeleri çoğunlukla Malazgirt, Bulanık, Varto, Ahlât, Muş, Muradiye, Kızıltepe, Mardin, Siverek, Hınıs çevresinde ikamet etmektedirler. Kaynaklar:
Doğu Perinçek, Aşiretler Raporu, Kaynak Yayınları.
Jandarma Genel Komutanlığı, Dersim: Jandarma Genel Komutanlığı’nın raporu, Kaynak Yayınları.
Şerefxan, Şerefname, Deng Yayınları.
M.Emin Zeki Bey, Kürtler ve Kürdistan Tarihi, Nubihar Yayınları.
