Hoybun, 5 Ekim 1927’de Lübnan’ın Bihamdun kentinde Kürdistan Teali Cemiyeti, Kürt Millet Fırkası, Comite de Independence Kurde başta olmak üzere Kürt milliyetçi örgütler ve Irak, İran ve Suriye’ye sığınmış Kürt aydınları ve Taşnak kökenli Ermeniler tarafından gizlice düzenlenen ve 45 gün süren bir kongrede meydana gelmiştir.
Hoybun üyeleri Bağımsız Kürdistan’ın yaratılması adına bütün Kürtlerin birleştirilmesi uğruna mücadele yürütülmesini ant içmişlerdir. Kürt silahlı birliğini kurup tek bir komutanlığın emrinde hareket edeceği kararlaştırılmıştır.
Hoybun (Xoybun) kelimesinin anlamı benlik, özbenlik, varoluştur. Siyasal olarak kendi olma, kendini gerçekleştirme arzu ve amaçlarını içermektedir.
Kürt hareketinde Şeyh Said isyanı ardından yeniden bir birlik kurma yönünde çabalar 1926-1927 yılları arasında yoğunluk kazanmıştır. Hareketin önderliğini İskender takma adı ile bilinen 1922’de İstanbul’u terkederek Suriye’ye gelen Memduh Selim yapmıştır. (Kurubaş 1997: 173, Ekrem Cemil Paşa 1991: 67)
Bu dönemde Belçika’da toplanan ‘Baskı Altındaki Milletler Konferansı’na yazılar göndererek Kürtlere yapılan uygulamaları anlatan ve Avrupa’nın dikkatini çekmeye çalışan Memduh Selim, Şeyh Sait İsyanı’ndan sonra bölgeye gelen Kürtlerle yeni bir örgütlenme için temaslara başlamıştır. Görüştüğü kişiler arasında Dr. Mehmet Şükrü [Sekban], İhsan Nuri, Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza, Berazi aşireti reisi Mustafa Şahin, Paris’te bulunan Şerif Paşa ve Mısır’da bulunan Celadet ve Kamuran Bedirhan yer almaktadır. Toplantılar neticesinde bir Kürt kongresi toplanması konusunda görüş birliğine varılmış ve bu amaçla birçok aşiret reisinin de desteği sağlanmıştır (Alakom 1998: 22; Kurubaş 1997: 172; Göktaş 1991: 93; Kahraman 2004: 213).
Araştırmacılar arasında Hoybun’un ilk toplantısının ne zaman, nerede yapıldığı ve örgütün nasıl kurulduğu konusunda fikir ayrılıkları bulunmaktadır. Bazı yazarlar (Alakom 1998, Göktaş 1991), ‘Kürt Ulusal Kongresi’ olarak adlandırılan ilk kuruluş toplantısının 5 Ekim 1927’de Lübnan’ın Bihamdun kentinde, Ermeni Taşnak Örgütü’nün merkez komite üyesi Vahan Papazyan’ın evinde gerçekleştiğini belirtmektedirler.
Kalafat’a (1992: 134) göre ise, ilk toplantı Şubat 1927’de Revanduz’daki [Irak] Seyit Taha’nın evinde İngilizlerin ve Ermenilerin yardımı ile yapılmıştır. Hakkı Öznur (2003: 271) Revanduz’daki ilk toplantı konusunda Kalafat’a katılmakla birlikte, kuruluştan sonra ilk kongrenin 5 Ekim 1927’de Bihamdun’da yapıldığını söylemektedir. Diğer bazı yazarlar ise (Yıldız 1992: 218, Kurubaş 1997: 173, Şadillili 1980: 176) Hoybun’un ilk toplantısını 1927 senesinde Bağdat’ta Emirizyan’ın Londra Oteli’nde gerçekleştirdiğini ileri sürmektedirler.
Alakom’a göre (1998: 24) ilk toplantının Irak’ta yapıldığını söyleyen kaynaklar büyük bir olasılıkla Hoybun’un siyasetini benimsemeyen bazı Kürtlerin Irak’ta kurduğu ‘Teali Örgütü’nün kuruluşu ile Hoybun’un kuruluşunu birbirine karıştırmaktadır. Bir takım kaynaklara göre ise (Alakom 1998: 24’ten Gürsel 1977: 53) Hoybun 1920 senesinde Paris’te kurulmuştur. Burkay ise (1978) Hoybun’un Kürt Teali Cemiyeti, Kürt Teşkilat-ı İçtimaiye Cemiyeti, Kürt Milli (Millet) Fırkası ve Kürt Bağımsızlık Komitesi adlı dört örgütün birleşmesinden oluştuğunu ileri sürmektedir. Bir birleşmeden söz edilmese de, toplantıya bu örgütlerin temsilcilerinin katıldıkları başka kaynaklarda da dile getirilmektedir (Aytepe 1998b:50, Alakom 1998:22).
İlk toplantıya ilişkin farklı tarih ve yerler ifade edilmekle birlikte, Kürt Ulusal Kongresi tarafından yayınlanan 1928 tarihli “Nizamname-i Umumi ve Peyam-ı Milli” adlı tüzüğün 1. maddesinde “Maksat, 1927 senesi teşrinievvelinin [Ekim] beşinci günü ikat eden birinci Kürt Kongresi’nin kararıyla ve Hoybun namile milli bir Kürt Cemiyeti teşekkül eylemiştir” ifadesi yer almaktadır (Karaca 2003: 20’den Hoybun Nizamnamesi).
Suriye, Lübnan, Avrupa ülkeleri ve Amerika Birleşik Devletlerinde kolları oluşturulmuş ve Hoybun merkez komitesi “Kürdistan Millî Hükûmeti” ilan etmiştir.
Hoybun Cemiyeti’nin organize ettiği Ağrı isyanına karşı Tük hükümeti 1930 Haziran’ında başlamak üzere askeri harekât kararı almıştır. Ancak Türk ordusunun bir bölümünü üzerlerine çekerek asıl büyük ayaklanmaya destek vermek üzere aynı anda iki olay daha patlak vermiştir. Bunlardan biri 20 Haziran 1930 tarihinde Kör Hüseyin ve Eminpaşaoğullarının İran sınırını geçerek Zeylan’da başlattıkları ayaklanmadır.
1930 kadar geçen süre içinde Türk Hükümeti Ağrı’daki isyanı kontrol altına almayı başaramamıştır. Ağrı, Hoybun tarafından “Bağımsız Kürdistan”ın bir vilayeti olarak ilan edilir. Biroyê Heskê Teli [İbrahim Paşa] Ağrı Valisi olarak atanırken, Vilayet Jandarma Komutanlığı’na Temir Ağa, Korhan Kaymakanlığı’na Molla Hüseyin Efendi, Koahan Kaymakamlığı’na Omerin Ağa, Ortili Nahiyesi Müdürlüğü’ne Hasan Efendi ve Kori Nahiyesi Müdürlüğü’ne de Musa Bekrili Ağa’nın atanmıştır (Göktaş 1991: 97).
Hoybun Cemiyeti Başkanı Celadet Ali Bedirhan ile Taşnakların Cemiyet nezdinde temsilcisi olan Vahan Papazyan arasında Halep’te yapılan bu ittifakın Dahiliye Vekaletinin Başvekalete yazdığı Cemiyet faaliyetleri ile ilgili 18.7.1929 tarihli gizli rapora göre maddeleri şunlardır:
18.7.1929 tarihli gizli rapor / Dahiliye Vekaletinden Başvekalete
1-“Ermeni Taşnak Cemiyeti Kürt milleti ile aralarında geçmiş olan maceraları unutmuş bir ittifak yapmıştır, Kürt Hoybun Cemiyeti de hakiki düşmanlarını anlayarak Ermeni milleti ile ittihat ederek ortak amaçlar için kuvvetlerini harcayacaktır.
2.Kürt istiklalini temin ve milli amaçların elde etmek için siyasi, idari ve askeri bütün kuvvetlerini Taşnak Cemiyeti memmuniyetle ortaya koyacaktır.
3.Ermeni hükümet ve milletinin bütün amaç ve arzularını tatmin ve hukuki meşruiyetini temin etmeyi Hoybun Cemiyeti bir vazife olarak kabul eder.
4.Ermeni ve Kiirdistan sınırları her iki cemiyet mührü ile tasdik edilen haritalardaki gibidir. Bu harita’da Doğu Anadolu bölgesini Kafkasya’ya kadar içine alan esas Ermenistan, ve Çukurova bölgesinde de güney Ermenistan çizilmiş olup, altında “Rize Ermenistan’ın mahrecidir, İkendurun Körfezi ise Cenubi Ermenistan’ın mahrecidir. Bu iki Ermenistan arasında vasi ve müttefik bir Kürdistan vücuda getirilecektir” şeklinde bir açıklama yapılmıştır.
5.Taşnak ve Hoybım Cemiyetleri mağdur Nastııri, Yezidi ve Çerkezlerle birleşmeyi ve onların hakiki hürriyetlerini taahhüt ederler.
6.Dağınık Çerkezlere Suriye’de, İsraile bahşedilen imtiyaza benzer bir imtiyazla belirli bir yurt tahsisine çalışılacaktır.
7.Taşnak ve Hoybım Cemiyetleri İranlı Fars ırkdaşları ile dostluk ve işbirliği içerisinde yaşamak isterler.
8.Rıza Pehlevi hazretlerinin emirlerinin tarafların menfaatine olduğu kabul edilmiş ve İran’da özel olarak hareket serbestliği hakkı elde edilmiş olduğundan her iki cemiyet bu meseleye son derece riayetkar olacaktır.
9.Hoybun Cemiyeti Kürt amaç ve isteklerini Taşnak Ermeni Cemiyeti de isteklerini tesbit etmişlerdir. Bu madde bir siyasi ilke olarak kabul edilmiştir. Binaenaleyh bütün Kürtlerin temsilcisi Kürt Hoybun Cemiyeti ve bütün Ermenilerin temsilcisi Taşnak Cemiyeti olarak kabul edilmiştir.
10.Taşnak- Cemiyeti, Hoybun Teşkilatı için gerekli unsurları temin edecektir. Bu çerçevede Türkiye’ye karşı hareketin icrasına başlanıldığı zaman Taşnak Cemiyeti gene Karakin, Nejde, General Dro, General Sıtbuh, General Simpat, General Nazarbekofve General Gargatof gibi kıymetli kumandanlarım istihdam etmeye amadedir.
Hoybun Cemiyeti de Seyyit Mehmet Taha, Seyyit Abdullah, Muşlu Kasım Bey, Hakkarili Şeref Bey, Onun oğlu Hasan Bey, Batnusi Hüseyin Paşa, Barkinli Mehmet Sıddık, Mustafa Nadir ve Musa bey ve Osmanlı ordusunda hizmet edip Cemiyete ilhak eden bilcümle zabitini istihdam etmeye amadedir.
11.Dersim, ruhu meselesidir. Kürt harekatına istinat noktası teşkil eder, Haydaranlı, Bahtiyarlı, Lolanlı, Balabanlı, Karakiyhili, Arelli ve Çarıklı aşiretlerinin tamamen ekle edilmesi lazım geldiğinden bu hususu Hoybun Cemiyeti deruhte eder. Bu duruö müştereken tesbit edilerek karar altına alınmıştır.
12.Türkiye’ye karşı dışarıdan yapılacak genel bir harekât için muayyen ve detaylı bir plan hazırlanacaktır.
13.Taraflarca seçilecek temsilciler daima, temas halinde bulunulacak ve önemli meseleleri merkezi umumiye bildireceklerdir. Tarafların temsilcileri Halep’te bulunacaklardır.
14.Bu ittifakın tatbik ve icrasını Ermeni Taşnaksutyun ve Kürt Hoybun Cemiyeti deruhte ederler.”
Hoybun, kuruluşunda bütün Kürtleri bir çatı altında toplamayı ilke edinmiştir. Ancak daha ilk toplantılardan itibaren örgüt içindeki fikir ayrılıkları kendini göstermiştir. Ermenilerin örgüt içindeki varlıkları huzursuzluk yaratmıştır. Nitekim Seyit Taha ve Ali Rıza bu çatışmaların sonucunda örgütten ayrılarak, Hoybun’a mualif bir örgüt kurmuşlardır.
Örgüt içinde asıl çekişme ise, Cemilpaşazadeler ile Bedirhanlar arasında kendini göstermiştir. İlk başlarda ortak amaç için bir araya gelen bu aileler arasındaki görüş ayrılıkları özellikle Ağrı İsyanı’nın bastırılmasından sonra iyice su yüzüne çıkmıştır (Alakom 1998: 100).
II. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi ile birlikte Hoybun’un faaliyetlerini devam ettirmesi iyice zora girmiştir. Örgüt, savaş nedeniyle -Jwaideh’e (2003: 278) göre Fransızların da talebi ile- çalışmalarına ara vermiştir (Dersimi 1992: 254; Alakom 1998: 115). Bu dönemde Hoybun adına faaliyetler kişisel çabalar düzeyinde kalmıştır. Bazı isimler Hoybun adına uluslararası konferanslara mektuplar göndermişlerdir.
Savaş sona erdiğinde, Hoybun uzun süredir ara verdiği ilişkileri canlandırma girişimlerinde bulunmuştur. Bu dönemde örgüt isim değiştirmiştir. 1946 yılında, Civata Azadî û Yekîtiya Kurdistanê (Kürdistan Özgürlügü ve Birliği Örgütü) adını almıştır. Daha sonra Qazî Muhammed’in başkanı olduğu Kürdistan Demokrat Partisi’nin bir şubesi durumuna gelmiştir (Cegerxwin 2003: 281). Ekrem Cemilpaşazade (1991: 77), 1946’da Mahabad Kürt Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla, diğer Kürt örgütleri gibi Hoybun’un da kendini feshederek, bu cumhuriyete katıldığını kaydetmektedir.
Hoybun, Celadet Ali Bedirhan, Kâmuran Ali Bedirhan, Nuri Dersimi, Ekrem Cemilpaşa, Memduh Selim gibi isimler tarafından yürütülmüş ve Ağrı isyanları meydana geldiğinde örgütün kararıyla İhsan Nuri bölgeye yollanmıştır. Fakat Ağrı isyanları bastırıldıktan sonra gücünü yitirerek dağılmıştır.
Kaynaklar:
-Selin M. Bölme, Hoybun Örgütü: Kürt Milliyetçiliğinde Yeni Bir Evre.
-Yrd. Doç. Dr. Yusuf Sarınay, Hoybun Cemiyeti ve Türkiyeye Karşı Faaliyetleri.
-Zafer Çakmak, Hoybun Cemiyeti (Kuruluşu ve Teşkilatlanması)
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
