Karapapaklar ya da Terekemeler, Kuzey Kafkasya’da Derbent, Gürcistan’da Kvemo Kartli, Azerbaycan’da Kazah, İran’da Sulduz ve Türkiye’de de genel olarak Kuzeydoğu Anadolu’da yaşayan etnik gruplardan birisidir.
Her ne kadar kimileri tarafından Azerbaycan Türklerine bağlı bir etnik grup olarak adlandırılmaya çalışılsada bu pek gerçeği yansıtmaktadır.
Azerbaycan’da uzun yıllardır farklı etnik gruplar yok sayılmış ve asimile edilmişlerdir.
Azeri Türkü olmayanlar Türk olarak resmi nüfus sayımlarında gösterilmiştir. Aynı durum Türkiye’de yaşayan farklı etnik gruplar içinde yapılmıştır.
Düşününki Türkiye’de Sümerler, Hititler bile Türk sayılmışlardır. Türk olduklarına dair üniversitelerde koca koca araştırmalar yapıldı. Bu yüzden Türk üniversiteleri ve akademik çevrelerinin bilimsel sefaleti Avrupa’da alay konusu haline gelmiştir.
En komiği bir dönem Kızılderilileri bile Türk saymalarıydı. Bu yüzden Türk akademik çevrelerinin Karapapaklar üzerine yaptıkları incelemelere ve iddialara kuşkuyla bakmak gerekmektedir.
Gece gündüz yemeden içmeden farklı olan her etnik grubun Türk olduğunu ispatlamak için bin dereden su getiren akademik çevre ve yayınlara itimat etmemek gerekmektedir.
Düşünün bu yıllara yayılmış Türkçü ve tekleştirici ucube anlayış İslam Andiklopedisine bile yansımıştır.
Ansiklopedide, Karapapaklar maddesinde, Karapapakların Azerbaycan Türkçesinin bir şivesini konuştuğu yazmaktadır.
Yine S.Dündara göre de Karapapak Türkleri Azerbaycan Türkçesi’ni konuşmaktadırlar.
S. Dündar ve İslam Ansiklopedisi nedense asimile edildikleri için Azerbaycan Türkçesi’ni konuşmak zorunda kaldıklarına hiç değinmiyor.
Neresinden tutarsanız elinizde kalan bilim adına yapılan Türkleştirme faaliyetleri. Unutmayalım ki verilen her kaynak doğrudur anlamına gelmemektedir.
Karapapak adı, siyah astragan kalpak giydikleri için Kafkasya’daki komşu halklar tarafından verilmiştir.
Karapapakların diğer bir adı olan “Terekeme” ise Arap kaynaklarında geçmektedir.
Kelimenin kökü ve neyi ifade ettiği üzerine fikir birliği bulunmamaktadır.
Çoğu zaman Terekeme olarak da isimlendirilen Karapapaklar, Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğüne göre farklı bir etnik grup olarak tanımlanmıştır.
Fahrettin Kırzıoğlu ve Zeki Velidi Togan gibi bazı tarihçiler Karapapakların soylarının Kumuklara dayandıklarını iddia etmişlerdir.
Terekemeler esas itibarıyla Gürcistan’ın güneyinde, Ermenistan’ın kuzeybatısında, Dağıstan’ın güneyinde, Azerbaycan’ın iç ve kuzeybatı topraklarında yaşamaktaydılar.
Güney Kafkasya’nın Rus işgaline uğramasıyla beraber 1813 ve 1828 seneleri arasında Osmanlı Devleti ve İran’a yoğun göç hareketleri olmuştur.
Osmanlı-Rus Savaşı, Rusya’nın sınırlarını Kars’ı da içine alacak şekilde genişletmesiyle, Terekemelerin yerleşim yerleri tekrardan Rus egemenliğine girdi.
1917 Ekim Bolşevik Devrimi sonrası başlayan Sovyet yönetimini ile Karapapaklar, Sovyetler Birliği’nde ayrı bir millet olarak tanımlanmaya başlandı.
1930’lu yıllarda Karapapakları ayrı bir millet olarak kabul etme politikasına son verildi ve 1944 senesinde Ahıska Türkleri ile beraber gruplar halinde Orta Asya’ya sürgün edildiler.
19. yüzyılın ortalarında yapılan nüfus sayımlarında Ahıska Türkleri ve Azerbaycan Türkleriyle beraber sayılan Karapapakların günümüzdeki sayımlarda kendisini Karapapak ya da Terekeme olarak tanıtan kitleleri tespit edilmiştir.
1926 yılında Sovyetler Birliği’nin yaptığı nüfus sayımına göre ayrı bir millet olarak sayılan Karapapakların Güney Kafkasya’daki nüfusun 6.311 kadar olduğu bilinmektedir.
Karapapaklar, bazen Orta Asya’daki Karakalpaklarla karıştırılmaktadır.
I. İsmail, 1520 ve 1522 seneleri arasında Şiiliği yaymak için Kvemo Kartli’ye sefer düzenlemiştir.
I. İsmail’in Ölümünün ardından Tiflis’te Şiiliğe karşı isyan başlamıştır ve 1549 yılında Borçalı’daki Karapapaklar Osmanlı padişahı I. Süleyman’a bağlılıklarını bildirmiştir.
Ancak 1555 yılında imzalanan Amasya Antlaşması’yla bölge Safeviler’e kalmıştır.
Borçalı’daki Karapapakların bir bölümü kırmızı bir şerit bağlayarak Şii olduklarını belirtmişlerdir.
Karapapakların diğer bölümü de, başlarına koyun derisinden kara papak koyarak Sünni olduklarını bu yolla göstermiştir. Sünnilerin bir bölümü de göçe zorlanmıştır.
I. Tahmasp’ın ölümünün ardından Safevilerin baskılarına karşı Gürcüler ile birleşmişlerdir.
I. Abbas döneminde Şii olmayanlara Sakal Vergisi uygulanmıştır ve yeniden göçler çoğalmıştır.
Karapapaklar 1828 yılına kadar Kuzey Azerbaycan’ın Kazak-Şemseddin Hanlığında Borçalı Nehri kıyılarında ve Revan-Gence arasında, Gökçe Gölü çevresinde yaşamaktaydılar.
1826 ve 1828 Rusya-İran Savaşı sırasında Azerbaycan Genel Valisi Abbas Mirza tarafından Azerbaycan’dan çıkarılarak Uşnu’nun doğusunda 15. yüzyılda Mukri Kürtlerinin elde ettikleri Sulduz’a yerleştirilmişlerdir.
1828 senesinde imzalanan Türkmençay Antlaşması’ndan sonra bir kol Meraga’nın Sulduz Nahiyetine, diğer kol Kars, Çıldır, Sarıkamış, Arpaçay, Iğdır, Ağbaba, Çaldıran, Sökmenova, Karaköse ve Taşlıçay çevresine göç etmişlerdir.
Sulduz Bölgesinde Ağcarevane, Ali Dervişli, Çakal Mustafa, Çelebi, Delice Ahi, Hamidşah, Kızanlu-yı Şiran, Mamaşalu, Okçı, Sultanlu, Tavuklu, Timur gibi aşiretler yaşardı.
1878 ve 1881 senelerinde Rusya İmparatorluğu’nun yönetimine girmiş (1878) bu bölgeden Osmanlı”nın elinde kalan topraklara 82.000 Müslümanın göç ettiği kaydedilmiştir. Bunlardan 11,000 kişi Kars’tan gitmiştir.
Friedrich von Hellwald’ın (1878-99) verilerine göre, Rus işgalinden önce Osmanlı topraklarında 105 köyde 29.000 Karapapak yaşamaktaydı.
Rus İmparatorluğunda Tatarlar (Azeriler başta olmak üzere Türk halklarının genel adı)’dan farklı olarak Karapapaklar bulunmaktaydı.
Brockhaus ve Efron Ansiklopedisi`nin aktardığı verilere göre, 1 Ocak 1892’de Kars Oblastı 200 868 kişi (1 verst karede 12 kişi) iskan etmekteydi. Bunlardan 7% Rus, 13.5 % Yunan, 15% Kürt, 21.5 % Ermeni, 24% “Türk”, 14% Karapapak, 5% Türkmendi.
1897 yılında Kars Oblastı’nın toplam nüfusu 290.654 kişiydi.
Erkek nüfusu 160.576, Kadın nüfusu da 130.083 kadardı, kentte yaşayanların nüfusu da 37.838 olup ana dillerine göre nüfus, 73.406 Ermeni, 63.547 Türk, 42.968 Kürt, 32.593 Yunan, 29.879 Karapapak, 27.856 Rus , 8.442 Türkmen, 2.347 Tatar ve 6.383 diğer gruba bağlı olanlardan oluşmaktaydı.
Dinlere göre nüfusun 14% Ortodoks, 5% Hristiyan sektant mezhepleri, 21% Ermeni-Gregoryan, 0.75% diğer Hristiyan inançlar, 58% Müslüman (37% Sünni ve 10% Şii, 11% Alevi), 1.25 % Yezidi idi.
Rus nüfusun büyük kısmı sektantlar (molokan, duhobor, prıgun ve diğer mezhepler), Yunanlar — Ortodoks, Türkler — Sünni Müslüman, Karapapaklar — Sünni ve kısmen Şii, Ali-Allahi Şiileri, Kürtler — Sünni Müslüman ve kısmen Yezidi idi.
Karapapakların, nüfusun diğer bir bölümü gibi hayvancılık ve toprakla uğraştığı, bir bölümünün ise Kürtlerle birlikte göçebelik yaptığı belirtilmektedir.
1926 yılında Sovyetler Birliği tarafından yapılan nüfus sayımına göre Güney Kafkasya’da 6.311 kişi kendini Karapapak olarak tanımlamıştır. Bunların 3252 erkek ve 3059 kadındır.
1939 yılında Stalin döneminde “Azerbaycanlılar” isimli etnik grup oluşturulduktan sonra Ahıskalılar dışındaki Azerbaycan’daki diğer bütün etnik gruplar nüfus sayımlarında görünmez olmuş ve yok sayılmışlardır.
Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nde Azerbaycanlılar ya da Azeriler önde gelen etnik grup olarak sayılmıştır.
Halbuki Azerbaycanlılar diye etnik bir grup yoktu. Azeri adı ise Azerbaycan’da egemen olan Tatarları ifade etmek için üretilmişti.
Diğer etnik grupların hakları yok sayılarak Azeri olarak adlandırılmışlardı.
Karapapaklar halk olmaktan kaynaklanan dilsel-kültürel haklarının yok sayılmalarından dolayı tabi oldukları devletlerin dilleriyle konuşmak ve eğitim görmek zorunda kalmışlardır.
Türkiye’de Karapapaklar genellikle İslam dininin Hanefi mezhebine mensupturlar.
Azerbaycan, Gürcistan ve İran’da Sulduz’daki Karapapaklar ise yer yer Sünni (Hanefi), yer yer Şii (Caferî)’dir.
