NİHAT EREN
Özet:
Dengbejlik kültürünün yapı taşlarından biri olan
Kawis Axa’nın hayatı ve sanatının ele alındığı bu çalışmanın
amacı, tarihin tozlu sayfalarında unutulmaya yüz tutmuş bir
dengbejlik abidesini ortaya çıkarmaktır. Hayatı ve ortaya
koyduğu eserleriyle uluslar arası bir boyut kazanan Kawis
Axa; sıra dışı yaşam öyküsü, kişisel özellikleri, kendisine
has üslubu ve orijinal eserleriyle bir döneme damgasını
vurmuştur. Dengbejlikle ilgili literatür, dengbejlik üzerine
yazılmış tüm yazılı ve sözlü kaynaklar taranarak ve yerel
kaynaklardan elde edilen söylenceler derlenerek Kawis
Axa’nın hayatı, icra ettiği sanatının nitelikleri, hususiyetleri
ve orijinallikleri incelenmiştir. Bu kapsamda öncelikle Kawis
Axa’nın hayatı ve yaşadıkları tahlil edilmiş, ardından icra
ettiği sanatı üzerinde biçem ve içerik yönlerinden sınıflamaya
gidilmiş, son olarak eserleri tarihi olaylarla karşılaştırılarak
analiz edilmiştir.Elde edilen bilgi ve bulgular ışığında Kawis
Axa’nın dengbejlik kültürü ve geleneğinin tüm unsurlarını
yaşamında ve sanatında aksettiği ve aynı şekilde sıradan
dengbejlerde bulunmayacak ölçüde ses özellikleri, biçem
özgünlüğü, ezgilerinde akıcılık, olayları tam bir ahenk içinde
hikaye etme gibi yetenekleri kişiliğinde topladığı tespit
edilmiştir. Dengbejlik kültürünün ana kaynaklarından biri
olan Kawis Axa’nın yaşamı ve eserleri üzerinde yapılan tespit
ve tahliller sonucunda; dengbejlik kültürünün tanıtılması,
yaşatılması ve sonraki nesillere aktarılması yolunda
yapılabilecek çalışmalar sunulmuştur.
Giriş
Sözlü kültürün önemli temsilcilerinden olan dengbejler, tarihi
dönemler içerisinde, içinde yaşadıkları toplumun adeta sözcüsü
olmuşlardır. Yaşanan olayları olduğu gibi aktaran dengbejler, insanlara
canlı bir tarih sahnesi sunmuşlardır.Walter Benjamin, Hikâye Anlatıcısı
denemesinde, hikâye anlatıcısının 1. Dünya Savaşı’ndan sonra yavaş yavaş
yok olduğunu dile getirmektedir.1Ancak tam aksine 1. Dünya Savaşı’ndan
sonra dengbejlerin babası diyebileceğimiz bir Kawis Axa efsanesi ortaya
çıkmıştır.
Bilinen ilk büyük dengbejlerden biri olan Kawis Axadengbejlik
özelliklerinin tümünü kişiliğinde ve yaşayışında aksettirmiştir. Yaşadığı
dönem içerisinde tanık olduğu veya duyduğu olayları hafızasında saklamış, duygu ve düşünceleriyle yoğurup özgün bir sanat ortaya çıkarmıştır. Yaşananları bir gazeteci edasıyla aktaran Kawis, ortak
duyguların mütercimi olmuştur. Toplumsal belleğin temsilcisi olarak
toplumun sözcülüğünü yapmıştır. Çünkü Kawisaxa bölgenin hem belleği
hem düşüncesi hem de kalbidir. KawisAxa belli bir bölgede değil, İran
başta olmak üzere, Irak’ta, Türkiye’de ve Suriye’de yaygın olarak tanınan
ve dinlenen bir dengbej olmuştur.
Kawisaxa’nın üstadı diyeceğimiz kişi dengbej Fatma’dır. O,annesinin
ölümünden sonra Kawis’e tüm sanatını aktararak öğreticilik yapmıştır.2
Diğer dengbejlerde çoğunlukla enstrüman kullanılmamasına
karşın, Kawis Axa kemençe, bağlama ve zaman zaman darbuka
eşliğindestranlarını söylemiştir. Diwan, köşk, kahvehane ve radyo
stüdyoları Kawis Axa’nın sanatını icra ettiği mekanlar olmuştur. O tarihi
olayların kahramanlarını söylentilerle değil, bizzat onlarla temas içinde
olarak stranlarına aktarmıştır. Kimi zaman coşkun bir lirizm kimi zaman
epik nidalarla dinleyicisinin duygularına tercüman olmuştur. Hayatını
ağa, bey ve mirlerin konaklarında geçiren Kawis Axa,bahtiyar bir ömür
geçirmiştir. Onun kahramanları hayali değil, gerçektir. Bu gerçeklik uzakta
değil, çok yakınındadır. Nitekim onlarla aynı havayı teneffüs etmiştir.
Kahramanları kimi zaman yoksulluk içinde çırpınmakta kimi zaman
sürgüne gönderilmekte kimi zaman savaş meydanında destan yazmakta
kimi zaman da kaybedip köşesine çekilen bir mağlup pozisyonundadır.
Yaşadığı coğrafyayı tüm özellikleriyle stranlarında sergileyen Kawis
Axa, hem icra eden hem de imal eden bir dengbejdir.Çocukluğunda
yaşadığı travmalar ve acılar, trajik öyküsü sesinde derin bir sızı olarak
kendini göstermiştir.
1. Hayatı
Kawis, Kak Veys kelimelerinin birleşiminden meydana gelmiştir. Kak,
Soranicede kardeş anlamında kullanılır. Keke, keko kelimeleri farklı
formlarıdır. Kawis Axa, bir ağa değildi ancak etrafında uyandırdığı derin
saygı ve sanatına olan hürmet ona Ağa unvanını yakıştırmıştır. Böylece
Kawis Axa olarak tarihe adını kaydettirmiştir. Kawis Axa, 1889 yılında
İran’da ÇarçelaHerkiyan denilen bölgede dünyaya gelmiştir. Her ne
kadar kimileri onun Doğu Musul’daki Şexan köyünde, kimileri de Şino şehrinin Deştbele bölgesinde doğduğunu aktarsa da oğlu Ahmed, babası Kawis Axa’nınÇarçelaHerkiyan’da doğduğunu doğrulamıştır. KawisAxa,
İran’daki en büyük Kürt aşireti olan Herki aşiretinin bir üyesidir. Herki
aşireti üç kola ayrılmaktadır: Sidan, Mendan ve Serhedi. Kawis Axa Sidan
koluna bağlıydı. Sidan koluna bağlı Herki aşiret mensuplarının çoğunluğu
Urmiye şehrinde yaşardı. Babası Ahmed Cemil Kanebi bir çobandı. Kawis
Axa da tıpkı babası gibi çocukluğunu çoban olarak kırlarda ve yaylalarda
geçirmiştir. Bu doğal yaşam onun kişiliği ve sanatı üzerinde derin bir etki
bırakmıştır. Dağlarda, yaylalarda, kırlarda ailesi ile mutlu geçen hayatı
babasının ani ölümü ile derinden sarsılmıştır. Henüz on yaşındayken
babasını kaybetmiştir.3Babasının ölümünden sonra annesi Leyla çocukları
Kino ve Kawis’i alıp görümcesi Biske’nin yanına yerleşir. Biske, kocası
Xanemir ile Diyana bölgesindeki Kunemar’da çadır hayatı yaşarlardı.
Xanemir, Leyla’nın çocukları Kino ve Kawis’i kendi çocukları gibi sever,
onlara sahip çıkar, onlara babalık eder. Kawis’in tek kardeşi olan Kino,
orada bir yıl sonra yakalandığı kızamık hastalığından dolayı vefat eder.
Artık Leyla’nın dünyasında yalnızca Kawis vardır. Bütün serveti, geleceği
Kawis’tir. Ona gözü gibi bakar, başına bir bela gelmesin diye gözetleyip
kollar, üzerine titrerdi. Leyla’nın yeğeni yani kız kardeşinin oğlu Derweş
Çelebi yani Şeto ve kız kardeşi de Kunemar’a gelip Leyla’nın komşuları
olur. Şeto’nun kız kardeşi aynı zamanda güzel sesiyle bölgede tanınan
bir dengbejdir. Öte yandan Şeto kuzeni Kawis ile ömrünün sonuna kadar
sürecek bir dostluk ve yol arkadaşlığı kurar. Öyle ki Kawis, her nereye
gitse yanında Şeto’yu da götürür.
Kawis, on üç yaşındayken annesi Leyla’nın isteğiyle bir çuval buğdayı
öğütmek için atın sırtına yükleyip değirmene götürür. Dönüşte un çuvalıyla
gelen Kawis, çığ düşünce altında kalır. Saatlerce çığın altında nefessiz kalır.
Bereket versin ki sonunda kurtulur. Ancak eve varınca annesine hiçbir şey
anlatmaz, anlatamaz. Çünkü dilini yitirmiştir. Yaşadığı şok onu lal etmiştir.
Günler sonra yarım yamalak kelimelerle çıkarır. Ve bir daha hiçbir zaman
eskisi gibi konuşmaz. Kekeme olarak kalır.4 Ancak yaşadığı bu travma
onun stran söyleme tutkusu ve kabiliyetini etkilemez. Bilakis daha etkili
ve daha güzel söylemesini sağlar. İç dünyasına gömülen Kawis, kendisine
ifade etme yolu olarak yalnızca stranları görür.
Bazı kaynaklarda annesinin ölümü dolaysıyla şok geçirip kekeme olduğu söylenir.
Bu iddiaya göre daha küçük yaşında kimsesiz kalır. Ancak bu doğrulanamamıştır. Çünkü Kawis
Axa yirmi yaşındayken annesini kaybetmiştir. Baba acısıyla beraber anne
acısı da yüreğini burkmuştur. Çobanlık, yetimlik, öksüzlük, yoksulluk,
kekemelik derken Kawis’in dertleri, kederleri, acıları iç dünyasında bir
sanat olup stranlara dönüşür, bir destan olur. Ona Dengbej Fatma adında
bir kadın sahip çıkar. Dengbej Fatma’nın sesinden ve stranlarından
etkilenir, söylediği stranlarınbirçoğunu da ondan öğrendiği aktarılır.
Kawis Axa daha sonra Ahmed Han Herki’nin çobanlığını yapar.5
Çok iyi bir çoban ve keskin bir nişancıydı. Silah kullanmasını çok severdi. Bir yandan
çobanlık yapar bir yandan da stran söylemeye devam ederdi. Sesi o kadar
büyülü, o kadar farklı ve etkileyiciydi ki koyunlar bile etrafına toplaşıp
onu dinlerdi. Ahmed Han Herki, bu çok sevdiği ve güvendiği adamı yanına
alıp silahlı adamlarından biri yapar. HerkiliTahir Axa’nın da dostluğunu
kazanan Kawis Axa, onunla birçok yere gider, beraber vakit geçirirlerdi.
Nereye giderse Kawis Axa’yı da beraberinde götürürdü. Bir gün Kawisve
onun kuzeni Şeto’yu da yanına alarak Rewanduz’un nüfuzlu, tanınmış
ve zengin ailelerinden birinin lideri olan Heci Nevroz Efendi’yi ziyarete
giderler. Heci Nevroz Efendi bu sesiyle, sözüyle coşkun adamı çok sever,
sanatına hayran olur. Kawis Axa’nın devamlı yanında kalmasını, diwanını
şad etmesini ister. Kawis Axa onun bu isteğini kırmaz ve Heci Nevroz
Efendi’yle dost olur. Kawis Axa,Heci Nevroz Efendi’yle tanıştıktan sonra
çobanlık hayatını tamamen terk eder. Kendini yalnızca stran söylemeye
adar. Artık bütün meşguliyeti çok sevdiği sanatını icra etmektir.Heci
Nevroz Efendi, onu bölgenin bir diğer güçlü ağası Nuri Bawel Axa ile
tanıştırır. Kawis, onun da diwanının müdavimi olur. Gece geç saatlere
kadar stran söyler, insanların kederlerini, acılarını, özlemlerini dillendirir,
gönüllerini hoş ederdi. Kawis Axa’nın hayatının dönüm noktalarından biri de dönemin
tarihi kişiliklerinden olan Şex Mahmud Berzenci ve SimkoŞiqaki ile olan
münasebetiydi.6
Şex Mehmud Berzenci İngiliz ve Irak Hükümetleriyle giriştiği
amansız mücadeleyle tarihe geçmiştir.Bu sebeple Şex Mahmud Hafid’in
mücadelesine destek vermiş ve birçok kez kendisini bizzat ziyaret etmiş, ona stranlar bestelemiştir. Kawis Axa, Şex Mahmud Berzenci’yi görmek için çoğu zaman Süleymaniye’ye Dari Geli köyüne giderdi. Bu görüşmelerde,
Şex Mahmud ile görüş alışverişinde bulunur, onu tanımaya, fikirlerini
anlamaya çalışır, stranlarına aktarırdı. Karşılığında da Şex Mahmud ona
saygı ile yaklaşır, kendisine hediyeler verirdi. Önceleri Şex Mahmud,
karşısındakinin eşsiz sesiyle gönülleri fetheden ünlü dengbej Kawis Axa
olduğuna inanmamıştı. Çünkü karşısındaki konuşurken kekeliyordu ve
bu durum onun dikkatinden kaçmamıştı. Bunun üzerine ŞexMahmud,
bir sandık getirtip içinden Kawis Axa’nın plakını çıkarıp dinler. Sonra
ona “Şimdi aynı stranı sen söyle.” dediğinde Kawis, aynısını coşkuyla
söyleyince anlamış ve inanmış olur. Ve hediye olarak Kawis Axa’ya bir
küheylan, iki fişeklikle beraber bir tüfek ve kırk altın lira verir. Kawis
Axa’nın ŞexMahmudiçin bestelediği son derece duygulu ŞexeZirav adlı
stranı çok etkili oldu ve tüm bölgede hızla yayıldı.
Aynı şekilde Kawis Axa, SimkoŞiqaki’yi de ziyaret eder. Simko Şiqaki,
İran ve Rusya’ya karşı mücadele vermiş, bir dönem bölgede tek etkili
lider olarak ortaya çıkmıştır. Kawis Axa, Simko Şiqaki’ye Kela Çari’deki
köşkünde misafir olur. Orda günlerce ona kahramanlık stranları söyler.
Simko, onu hayranlıkla dinler, heyecanlanır. Bu güzel sesinden ve
sanatından dolayı ona Osmanlı liraları, bir Cembezar tüfeği ve değerli
elbiseler verir. Simko, Irak’a Şex Mahmud’un yanına geldiğinde de Kawis
Axa onlara misafir olur. Stranlarıyla her iki kahramanın duygularına
tercüman olur ve onları sanatında buluşturur. Başka bir seferinde
Simko,Şaklawa’daki Kadir Bey mirlerini ziyarete geldiğinde yine Kawis
Axa’yı çağırmış, akşam yemeğinden sonra saatlerce onu dinlemiş, şad
olmuştu. Sonradan Simko’nun bir Acem çocuğunun eliyle öldürülmesini
konu alan ve onun kahramanlıklarından bahseden Lawiko stranını söyler.
Kawis Axa’nın hem Şex Mahmud hem de Simko Şiqaki için söylediği
stranlar birer kahramanlık destanı olarak kayıtlara geçmiştir.
1915’te Rewanduz Ruslar tarafından işgal edilince Heci Nevroz Efendi
ve Nuri Bawel Axa ordan ayrılarak Osmanlı hakimiyetindeki Şaklawa’ya
giderler. Yanlarında Kawis Axa ve onun kuzeni Şeto’yu da götürürler.
Osmanlılar Ruslara karşı verdiği mücadelelere karşılık Heci Nevroz
Efendi’yi Şaklawa’nın Nahiye Müdürü yaparak mükafatlandırırlar. Heci
Nevroz Efendi de Kawis Axa’yı oranın erzak ambarından sorumlu görevlisi
yapar. Kawis Axa her ne kadar okuma yazma bilmese de Heci Nevroz
Efendi ona gerekli usul ve esasları ve imza atmayı öğreterek yardımcı olur.
Erzak ambarı askerlerin ihtiyaçlarını karşılamak için oluşturulmuştu.
Ve bir Süryani Kilisesinde idi. Akşam kimse girmesin diye kilise kapısı
kapatılırdı. Ambardan sorumlu olan Kawis Axa geceleri gizlice gider,
ambardan erzak kaçırıp Şaklawa halkının fakir ve yoksullarına dağıtırdı.
Kawis Axa’nın yaptıklarını öğrenen Osmanlı Jandarmaları onu bu
görevden uzaklaştırır.7Heci Nevroz Efendi, Birinci Dünya Savaşı sonunda
1918’de Rus işgalinden kurtulan Rewanduz’a geri döner. Kawis Axa’nın
da kendisiyle gelmesini ister. Ancak Kawis Axa artık ağa, bey ve mirlerin
gölgesinde değil kendi yolunu çizip bağımsız yaşamak ister.Şaklawa’da
kalan Kawis Axa’nın yeni yol arkadaşı Süleyman Bey’dir. Sanat dostu olan
Süleyman Bey, Kawis Axa’nın sesi ve stranları kadar kişiliğini de sever,
ona hürmet eder. Bu sebeple kendi nüfuzunu da kullanarak ona Amine
Mahmud Şerif adında bir kızı ister, onunla evlendirir. Bu evlilikten Ahmed,
Mihemed, Ebdila ve Cemil adında dört çocukları olur. Kimi kaynakları göre
Kawis Axa’nın dört değil, beş çocuğu vardır. İlk kez Şaklawa’daki ağaların
evlerinde gördüğü radyoya merak sarar Kawis Axa ve ne pahasına olursa
olsun kendi sesini de radyodan duyurmak ister insanlara. Bu niyetle
Şaklawa’danHewler(Erbil)’e gider. Orda artık diwanve köşklerden başka
yeni bir dengbejmekanı olarak kahvehaneleri bulur. Bu kahvehanelerden
en meşhur olanı Ali Fileyhi ve Meçko kahvehanesidir. Meçko kahvehanesi
Erbil Kalesinin aşağısında; yazar, şair, aydın, sanatçı ve bilgin insanların
mekanı olarak halen faaliyetini sürdürmektedir. Kawis Axa en çok Ali
Fileyhi kahvehanesinde vakit geçirmekteydi. O; Ziz Axa Qewan, Şerife
ŞeroyeJin, SeydoyeGirdePenayi ile dostu Ali’nin kahvehanesine gider,
ellerini kulaklarına götürüp saatlerce stran söylerdi. Onun sesini duyan
kahvehaneye koşardı. Stranlar bittikten sonra Ali elindeki destmalı
dinleyicilerin arasında dolaştırır, para toplardı. Bu sebeple kahvehaneciler
aynı zamanda bir gelir kaynağı olan Kawis Axa’yı paylaşamıyordu.
Kawis Axa 1930’da arkadaşlarının tavsiye ve yönlendirmeleriyle
Bağdat’a gider.Stranlarını kayda geçirip radyodan duyurmak tek amacıdır.
O zamanlar Bağdat’ta Arap, Kürt, Ermeni gibi sanatçıların seslerini
kaydedip yayınlayan Beyzafon, Naim ve Nayif gibi stüdyo şirketleri vardı.
Kawis Axa Beyzafon şirketinin yolunu tutar. Oraya varınca yetkililerle
konuşup meramını anlatır. Ancak onun zar zor konuşabildiğini ve kendini
ifade edemediğini gören yetkililer; “Sen önce git konuşmayı öğren, sonra gel stran söyle.” Diyerek onu ordan kovar. Bu durum karşısında üzülen Kawis Axa, hayal kırıklığı içinde yakınlardaki bir Kürt kahvehanesine gider.
Yaşadığı kalp kırıklığı ile elini kulağına götürüp içindeki hüznü ve kederi
avazı çıktığı kadar Genç Xelil adlı ünlü stranını dillendirir. Halk, bu güzel
sesli bülbülün etrafına toplanır. Etrafına toplananlardan biri de az önce
onu, “Sen kim,stran söylemek kim?” diye azarlayan Beyzafon şirketinin
yetkilileriydi. Mahcup bir şekilde Kawis Axa’dan özür dileyerek bu büyük
hatayı telafi etmek üzerine kendisini şirkete davet ederler. Şirketin yolunu
tutan Kawis Axa, ilk olarak GençXelil adlı stranını kaydettirir. Ona sazıyla
eşlik eden İskender, stranı bitirdikten sonra Kawis Axa’yı kucaklayıp
öperek, daha önce böyle bir sesi duymadığını söyleyerek hayranlığını ve
şaşkınlığını dile getirir. Onunla bir sözleşme imzalayıp yüklü miktarda
para verirler. Ayrıca kürk bir aba da hediye ederek gönlünü hoş tutarlar.
Böylece sesi kaydedilen ilk Kürt dengbej olarak tarihe adını yazdırır.8
Bu şekilde ismini dört bir yana duyuran Kawis Axa, her tarafta sesiyle,
sözüyle bir kahraman olmuştur.
1936 Şubatında Şaklawalı Süleyman Bey’in oğlu Ahmed ile Pirmam
bölgesindeki Herişme köyünde bulunan akraba ve dostlarını ziyarete
gider. Orda aniden hastalanır. Yol arkadaşı Ahmed, her ne kadar kendisini
Şaklawa’ya doktora götürmek istese de o, hastalığının önemli olmadığını
ileri sürerek reddeder. Gittikçe fenalaşan Kawis Axa, yanı başında duran
köy imamından bir bardak su ister. Suyu içtikten sonra yağmurlu bir
şubat gününde akşama doğru hayata veda eder. Ölmeden önce kendisiyle
birlikte gelen Ahmed’e çocuklarına iyi bakmasını vasiyet etmişti. Kawis
Axa öldükten sonra eşi Amine çocuklarına hem analık hem babalık yapar.
Kendisi de 1982’de hayatını kaybeder. 1999’da Şaklawa’da Kawis Axa’nın
heykeli dikilir.
2. Kişiliği
Dengbej geleneğinin önemli kaynaklarından biri olan Kawis Axa,
konuşurken çok zorlanırdı. Kelimeler ağzından zorlukla çıkardı. Yarım
yamalak ve parça parça konuşurdu. Fakat stran söylemeye başlayınca
bir an bile takılmadan son derece akıcı bir şekilde söylerdi. Boylu poslu,
heybetli ve esmer bir adamdı. Sıcakkanlı ve samimi bir insandı. Gözleri
ve kaşları siyahtı. Çoğunlukla geleneksel elbiseler giyerdi. Kürtçe, Farsça ve Türkçe bilirdi.
Orta seviyede Arapçası vardı.9Kawis, Ağa değildi ancak
saygı ve hürmet ifadesi olarak insanlar ona böyle sesleniyordu. Aslen
Yahudi olduğuyla ilgili söylentiler vardır. Ancak doğrulanamamıştır.
Sesi radyoda duyulan bilinen ilk büyük dengbejKawis Axa’dır. Sonradan
SeidAxayeCiziri, HesenCiziri, Mehmed Arif Ciziri, Nesrin Şervan, Meryem
Xan ve Ayşe Şan gibi ünlü dengbejler de stüdyolarda seslerini kaydettirip
yayınlatırlar.10
Daha çocukluğunda iken stran söyleme sevgisi belirmişti. Çocukluğunu
kır yaşamında yaylalarda geçirmiştir. Bu doğal yaşam Kawis Axa üzerinde
derin bir etki bırakmıştır. Yaşadığı bu tesir ve durum içinde stranlarını
söylemiştir. Çobanlık döneminde sesiyle sanatıyla tanınmaya başlandı.
Acılı, içli, gönülden gelen ızdıraplı sesiyle stranlar söylemeye başladı.
Çobanlık, çalışkan ve atik insanların mesleğidir. Kawis de bu yüzden
çok çalışkan, dinç ve korkusuzdu. Silah kullanmayı seven keskin bir
nişancıydı. Annesinin vefat etmesiyle Kawis Axa, dünyada sesiyle,
sanatıyla yapayalnız kalmıştır. Ölüm acısı ve hasret duygusu içinde
büyülü sesiyle Germiyan ovalarında dertlerini kovalamıştır.Kawis,
ayrıca gezmeyi çok severdi. O zamanının gezgin bir sanatkarıydı. Her ne
kadar okur-yazar olmasa da tarihten bihaber değildi. Arif bir insandı.
Güncel olayları derleyip toplar,stran yapardı.Dile getirdiği farklı türdeki
stranlarıyla toplum ve tarih kültürünü ortaya koymuştur.Ağa, mir ve
kabile reislerinin divanhanelerinde hayatını sürdürür. Geceleri berrak
sesiyle yankılanıyordu. Kürt lider ve ağaların köşk ve diwanlarının
sanatkarıydı.Bölgenin hangi ağasının köşkünde sesi duyulsa o büyük
bir nam ve bahtiyarlık sahibi olurdu. Çünkü yüksek ve coşkulu sesiyle
ısınır, misafirleri şad ederdi. Ağalar,Kawis Axa’nın her istediğini yerine
getirirlerdi, onu kırmazlardı. Sonraları sesi ağa ve beylerin konaklarından
çıkıp her yere yayılır. Kawis Axa,sefalet ve yoksulluk içinde yaşayan diğer
Kürt dengbejlerinin aksine,ömrünün çoğunu zamanın ağa ve zenginleriyle
geçirdiği için genel olarak rahat ve mutlu bir hayat yaşar.
Kawisaxa daha çok Kurmanci lehçesiyle stranlarını söylerdi. Bir özelliği
de kadınların stran söylemesine karşı olmasıydı. HesenCiziri ile bir gün
Musul’da bir düğüne katılan ünlü dengbej Nesrin Şervan,Kawis Axa’ya
elini uzatınca o bunu geri çevirir. Kadınların elinin sıkılması da stran söylemeleri de haramdır der.Ambar sorumlusuyken yoksul ve garibanlara
yardım etmesi onun ince kalpli ve merhametli bir insan olduğunu
gösteriyor. Bu olayla ilgili olarak Kawis Axa’nın oğlu Ahmed, Şaklawa’dan
birçok kişinin yanına gelip babasının yardımları ve iyiliklerinden ve ona
duydukları minnettarlıktan bahsettiğini söylemiştir.Eşi Amine çok vefalı
bir kadındı. Bu yüzden kocası Kawis, onu koruyup kollar sevgide, saygıda
kusur etmezdi.
Bir gün bir diwandaXalostranını okurken etrafındakiler bu stranın
hikayesini merak edip Kawis Axa’dan anlatmasını isterler. Kawis Axa
hikayeyi anlatmaya başlarken onun kekelediğini gören bazıları bıyık
altından gülünce Kawis incinir, utanır, huzursuz olur ve çaresizliğine
kapanır. Bu ruh halini sık sık yaşayan Kawis Axa, tüm hayatı boyunca
sessiz sedasız bir insan oldu. Bu dermansız dert ile bir ömür geçirmek
zorunda kalmıştır. Onun bu sessizliği, birçok eşsiz ve orijinal eser
ortaya çıkarmasını sağlamıştır. İnsanlarla herkes gibi iletişim kurup
konuşamadığı için tek diyalog yolu stranlarıydı.
3. Sanatı
Kawis Axa gözlerini dağların, ovaların ve yaylaların rengarenk
ihtişamına açar. Genç Kawis, her gün tabiatın en diri, en canlı nişaneleri olan
heybetli dağların, geniş ovaların, rengarenk çiçeklerin, çobanların kaval
seslerinin, süt sağan kızların şen şakrak gülüşleri arasında, kekliklerin,
bülbüllerin ötüşüne, kuş cıvıltılarına, kuzuların meleşmesine tanık olur,
onları ruhuna doldurur, oradan bir sanat eseri olarak çıkarır, halka
sunardı. İnce sesli Kawis, bu hayat şartları içinde büyür. Onun stranları
insanı, onun coğrafyasının dağlarına, ırmaklarına, ovalarına, yaylalarına
alıp götürür. Yiğitlik ve cesaret ile Kürt süvari ve kahramanlarının
övgülerini ele alan Kawis Axa, lirik bir tarzda şiirsel destan üslubuyla
eserlerini oluşturmuştur.
Kawis Axa’nın herhangi bir not veya şiir defteri yoktu. Çünkü okuma
yazma bilmezdi.11 Bundan ötürü bütün stranlarını en ince detayına kadar
ezbere bilir, hiç şaşmadan defalarca tekrarlardı.Orijinal bir sesi vardı.
Daha çok Bahdinan ve Botan bölgesinde dinlendi. Yaşadığı dönemde
birçok dengbej vardı. Ancak hiç kimsenin sesi onun kadar etkili ve güçlü
değildi.
Kawis Axa kısa ömrüne birçok önemli ve orijinal eser sığdırarak kendi
adını sanat tarihine yazdırmayı başardı. Devrim ve tarihi stranlarıyla
hafızalara kazındı. Özel bir üslubu vardı. Bu yüzden onun eserleri
kolay kolay seslendirilemiyor. Kawis Axa eserlerini toplamda 42 ya
43 plağa kaydettirmişti. Onun plakları Bağdad ve Erivan radyolarında
uzun zaman çaldı. Ayrıca evlerde ve çayhanelerde orijinal ve güzel sesi
yükselmeye devam etti. Eserleri Bağdat radyosunun Kürtçe bölümü
arşivinde korunmaktadır. 2007 yılında Kürt Kültür Enstitüsü tarafından
bir albüm haline getirilip CD olarak yayınlanır.Fakat kimi kaynaklara
göre Kawis Axa’nın arşivi Bağdat’ta çıkan bir yangında tamamen
yok olmuştur. Günümüzde 32 parçadan oluşan ve Bağdat radyosunda
bulunan albümünden başka bir eseri yoktur.Başta Genç Xelil ve De Xalo
başyapıtları olmak üzere günümüzde ünlü sanatçılar Kawis Axa’nın
ölümsüz eserlerini yepyeni formlarda yaşatmaktadır.
3.1. Eserleri
“Kawis Axa’nın Stranları” adlı kitaba göre 43 eseri mevcuttur.12
Bu eserler Bağdat radyosunun Kürtçe bölümünde bulunuyor. Celal
MellaHesen’e göre ise 51 eseri vardır.13 Bunlardan 8’i heyran, 4’ü beste,
21’i aşk, 9’u savaş ve kahramanlık, 9’u da vatanseverlik ve siyasi içerikli
lawiklerden oluşur. Araştırmalarımız sonucunda toplamda 52 eserini
tespit ettik.
Ses kaydı olarak ise farklı türlerde Kawis Axa’nın 20 stranına ulaştık.
Bu eserleri biçimlerine göre tasnif ederek değerlendirdik.
3.1.1. Heyran
Genellikle Sorani lehçesinde söylenmiştir. Lirik bir melodiye sahip
hareketli şarkılardır. Söylenişleri kolay, ritimleri akıcıdır.14 Sekiz tanedir:
1.) Emin derem ser demekerawçibum
2.) Emin derem siwaran
3.) Le spilke ser xane
4.) Ew emin derem
5.) Wamin derem esmeri
6.) Waminçibikeme le dorexoşawe
7.) Waminçibikemeşil u mile
8.) Wamin derem nadiri
3.1.2. Beste
Hareketli ritme sahip şarkılardır. Oyun havası içinde söylenir.
Genellikle aşk konularını içerir. Altı tanedir:
1.) Lorke
2.) Nare hey nare
3.) Mamirmamo
4.) Karwane
5.) Guzele
6.) Hey dot
3.1.3. Lawik
Serbest bir ölçüde söylenir. Özel bir ritimleri yoktur. Lawikler, destan ve
çiroklardan daha kısadırlar. Melodik altyapıları göze çarpar. Melodik bir
kalıbın çerçevesinde nakaratlar vardır. En serbest biçimli stran türüdür.15
Otuz sekiz tanedir:
1.) De xalo
2.) Dotmam
3.) Erebe
4.) Bilmez
5.) Xelido
6.) Delal
7.) Mir penco
8.) Lawiko
9.) Yare
10.) Sewdali
11.) Esmer
12.) Berivane
13.) Nezane
14.) Gewre
15.) De here
16.) Yar gundo
17.) Lawikesimoqi
18.) Le lepeyayo
19.) Gencxelil
20.) Mevano
21.) Feyzo
22.) Koçere
23.) Hesenewaliki
24.) Meliko
25.) Segvano
26.) Xezal im
27.) Ewşewşewe
28.) Cewe
29.) İsmail xaneşiqak
30.) ŞexMehmud
31.) Lolawikowezebekelekaşxane ser ketim
32.) Bele hey lolo
33.) Bele dilber
34.) Ebdulkerim
35.) Lolosiwaro
36.) Ey le zalim
37.) Ebdulmecidli sere meydane
38.) Şeretirk u yunan16
De Xalo
Bilinen en popüler stranıXalo (ÇeméÇetelé)’dir. ÇeméÇetelé’nin
hikayesi kısaca şöyledir. “Askerler tarafından bir baskında
yakalanarak yargılanmak üzere götürülürken yolda karşılaştığı biri
vasıtasıyla dayısı AbdoBeg’e haber yollar, bunu duyan dayısı AbdoBeg
bir haftalık yolu oğlu ile birlikte üç gün üç gece durmaksızın at sırtında
giderek, Botan civarında bulunan Çemeçetelé’de onlara ulaşır ve oğluyla
birlikte askerlerin elinden yeğenini kurtarır”.
De xalo de xalo de xalo xalo
Çetel nehri soğuk bir nehirdir xalo
Oy çetel nehri soğuk bir nehirdir.
Ellere kelepçe vurulmuş
Bir hayırsever çıksa
Dayım Abdo Beg’e bir haber yetiştirse
Çetel nehri porsin ovası
Gurbet ellerde işlerine bak xalo
Romilerin seddi çetin bir seddir.
Ellerim kelepçede çürüdü yetiş xalo
Yetiş xalo xalo ben tutukluyum gurbette
De xalo de xaloxalo
Çetel nehri buğdaylı bir nehirdir.
Oy çetel nehri buğdaylı bir nehirdir.
Ellere kelepçe vuruldu
Bir hayırsever çıksa
Dayım Abdo Beg’e bir haber yetiştirse
Çetel nehrinde porsin ovasında
Gurbet ellerde işlerine bak xalo
Romilerin seddi çetin bir seddir.
Ellerim kelepçede çürüdü
Yetiş xalo yetiş xalo yetiş xaloxalo
Tutukluyum ben gurbette
De xalo de xalo de xaloxalo
Çetel nehri birifile nehirdir
Bir hayırsever çıksa
Dayım Abdo Beg’e bir haber yetiştirse
Çetel nehrinde porsin ovasında
Gurbet ellerde işlerine bak xalo
Romilerin Seddi çetin bir seddir
Ellerim kelepçede çürüdü
Xaloxalo ben tutukluyum
Genç Xelil
Genç Xelil stranı Diyarbakırlı Genç Xelil adlı bir civanmerdi anlatır.
Dönemin padişahı bir rüya görür. Rüyasında üç şehri alacağını ve bu üç
şehri de Diyarbakır’da yaşayan Genç Xelil’in alacağını görür. Sabah kalkar
kalkmaz veziri çağırıp rüyasını anlatır. Vezire gidip bu adamı bulmasını
söyler. Vezir üç gün üç gece yollara düşer, Diyarbakır’a gelir. Sora sora
bulur Genç Xelil’i. Genç Xelil’e durumu anlatır. Genç Xelil der ki: “Ben
bir kızı seviyorum. Eğer onu bana isterseniz ben de teklifinizi kabul
eder, ordunuzun komutanı olurum. İstediği kız da oraların ağa’sı olan
amcasının kızıdır. Vezir tamam der, amcasının evinin yolunu tutar. Amcası
şaşırır vezirin gelişine. Çekinir de bir yandan “Ne diye geldi bu vezir”
diye. Vezir durumu izah eder. Ağa “hay hay” der. Kızını yeğenine verir.
Genç Xelil yeni evli birisi olarak vezirden üç günlük mühlet ister. Sonra
yola çıkar. Padişahın rüyasında gördüğü gibi bu üç şehri de fetheder Genç
Xelil. Ama gel gör ki hastalanır ve yurduna dönemez. Herkesin gelişine
karşın gelmeyen Genç Xelil’i bulmak için yollara düşer karısı. Arar bir
süre. Bir akşam kalacak yeri olmadığı için yaşlı bir adamın kapısını çalar
ve tanrı misafiri kabul edip etmeyeceğini sorar. Adam “Baş göz üstüne,
lakin evimde hasta birisi var. Sana da bulaşır diye korkarım” demiş. Kadın
da “Dert gelirse Allah’tan. Baş göz üstüne. Kader der geçeriz.” demiş. İçeri
girmiş, hasta yatakta yatan Genç Xelil’den başkası değil. İçi parçalanmış
her tarafı yara bere içerisinde olan Genç Xelil’e. Ama Genç Xelil çok sevdiği
karısını tanıyamamış. Başlamışlar sohbete. Kimsin nerelerden gelirsin
derken Genç Xelil der ki “Bizim oraları çok özledim, hele bir stran söyle
bizim oralardan.” Karısı başlar söylemeye..Stranında Genç Xelil’den övgü
ile bahseder. Söylerken Xelil gözlerini kapatmış, bu dünyadan göç edip
gitmiştir.
Hefse der ki vallahi yüreğim buruk kalbim kırık
GencXelilamcamınoğlu gurbet ellerde ağır hasta
Kalkıp yorganımı yastığımı toplayıp sırtıma yüklesem
Belimdeki kemeri kırıp Genç Xelil’in atına nal yapsam
Bileziklerimi kırıp çivi yapsam
Kaküllerimi kesip kara peçe yapsamüzengi yapsam
GencXelil’i getirip bindirsem derin bir vadide
Bu işaretle Osmanlılar arasında aşağı doğru inse
Amcamınoğlundan bahsetmeyin ona işsiz güçsüz bir Kürt süvarisi demeyin
Haydi sür GencXelilamcamınoğlu kalmayayım ben dünyada
GencXelil hep gözlerini çevirip gurbet acısıyla ağlardı
Pipodan bir nefes ister
Hefse ya rabbi der vallahi kalkıp amcamınoğlu için bir pipo doldurayım
Hem de altın kaplamalı kehribar İstanbul sigaralığı
Meşe ağacından bir tomar getirip testere ile kessem
Karatani bıçkısı getirsem amcamınoğlu GencXelil’in piposunun üstüne koysam
Amcamınoğlu yedi yıldır Romilerin eline düşmüş
Türkçe “Buyurun efendim..” al pipo sana
Haydi sür GencXelilamcamınoğlukalmayayım ben dünyada
Şex Mahmud (Şexe Zirav)
İngilizlerin ŞexMahmud kuvvetlerini etkisiz hale getirmek için
Süleymaniye şehrine başlattığı kapsamlı askeri harekatı anlatan bu stran
büyük ses getirmiştir.
D e l o y l o d e l o y l o d e l o y l o d e l o y l o d e l o y l o d e l o y l o d e l o y l o ,
deloylodeloylodelo
İnce Şeyhim deloylodeloylo
Bahardır. Süleymaniye’nin tepesine çıkıp dağ bayır dolaştım
Gökyüzünde helikopterlerin uğultusu tankları şakırtısı
Topların gümbürtüsü otomobillerin hışırtısı
Çağır kardeş çağır nöbetçileri çağır
Şahitler içinde Latifin babası, Şex Kadir’in kardeşi Şex Mehmud
Heyecan içinde kerime Fettah Beg’e üç defa seslenir.
Bugün bir kalkışma yapın ne zaman ki ben elimi tüfeğime atsam
Önüme geleni öldürsem mermilerimi tüketsem belalı kavme karşı
Deloylodeloylodeloylo, deloylololo şeyhim
Ben ne kadar bağırıp çağırsam da Türklerin yardımı uzak Kürtlerse hain.
Deloylodeloylodeloylo
Bir savaş patlak vermiş Sürdaş dağında vadinin ağzında
Latif’in babası, Şex Kadir’in kardeşi Şex Mahmud’un atı ….
Şex Mahmud Kerime Fetah Beg’e üç defa seslenir:
“Ey yiğitlerim bugün bir kalkışma yapalım
Savaşımız Hristiyanlara kadar ulaşsın ovada kalmasın
Savaşımız kaynasın dağlara çöllere yayılsın
Deloylodeloylodeloylodelo Ey şeyhim
Ben ne kadar bağırıp çağırsam da Türklerin yardımı uzak Kürtlerse hain.
Deloylodeloylodeloylodeloylodeloylodeloylodeloylo, deloylodeloylodelo
İnce Şeyhim deloylodeloylodeloylo
Sürdaş dağında bir savaş patlak vermiş
Şafak vakti beş bin Hint askeriyle Hristiyanlar üzerime gelmişler
Şafak vakti hem de
Latif’in babası, Şex Kadir’in kardeşi Şex Mahmud
Heyecan içinde Kerime Fetah Beg’e üç defa seslenir.
Ne zaman ki elimi cembezar tüfeğine atsam
Kerkük şehrini Bağdat şehrini ele geçiririm
Londra’ya bir çığlık düşürürüm
Deloylodeloylo, deloylodeloylodelo Şeyhim benim Ey şeyhim
Ben ne kadar bağırıp çağırsam da Türklerin yardımı uzak Kürtlerse hain.
Deloylodeloylodeloylo
Altın kalpli Şeyh Mahmud’um
Sürdaş dağında atlanıp Xelkan’a gelmiş
Latif’in babası, Şex Kadir’in kardeşi, Şeyh Mahmud’un boyu posu reyhan dalı gibi.
Şex Mahmud Kerime Fetah Beg’e üç defa seslenir
Ey yiğitlerim bugün bir kalkışma yapalım
Üç gündür Sürdaş dağında kıstırıldık
Gölgesine sığınacak bir ağaç bile yok
Deloylodeloylo,deloylodeloylodelo Şeyhim benimEy şeyhim
Ben ne kadar bağırıp çağırsam da Türklerin yardımı uzak Kürtlerse hain.
Sonuç
Dengbejlik geleneğinin önemli kaynaklarından biri olan Kawis Axa’nın
unutulmaya yüz tutan hayatını ve sanatını sergilemeye çalıştık. Farklı
kaynaklardan elde ettiğimiz bilgi ve dokümanlarla hayatını belli düzen
ve sistematik içinde sunmaya çalıştık. Hayatının kimi noktaları belirsiz
kalsa da elde edilen verilerden mantıklı sonuçlara ulaşmaya çalıştık.
Hem bir dengbej hem de sıradan bir insan olarak nasıl bir karaktere
sahip olduğuyla ilgili elde ettiğimiz verileri sunduk. Yaşadığı dönem
içerisinde ve sonraki dönemlerde büyük ses getiren sanatını hassasiyetle
irdelerken, tespit ettiğimiz can alıcı noktaları vurguladık. Kendinden
sonraki dengbejlere ilham kaynağı olan ve onları derinden etkileyen bu
sanat adamının yaşamı ve eserleri bundan sonra yapılacak çalışmalara
ışık tutacaktır.
Kawis Axa’nın trajik yaşam öyküsü ve sonrasında geçirdiği mutlu
hayatın eserlerine hangi yönlerden etki ettiği ve eserlerindeki hüzün,
keder, özlem, sevinç, gurur gibi temaların birbiriyle bağlantılarının
tespit edileceği çalışmalar, onun gerçek değerini gün yüzüne çıkarmaya
yarayacaktır.
Bu tür çalışmalar başta Kawis Axa olmak üzere tarihe mal olmuş,
dengbejlik geleneğinin ana kaynaklarını oluşturan ünlü dengbejlerin
hayatlarının, sanatlarının ve eserlerinin ortaya çıkarılmasına katkı
sağlayacaktır. Böylece çeşitli etkinlik ve projelerle dengbejlik geleneği
ayakta tutulmaya, yaşatılmaya çalışılacaktır.
Notlar
1 Benjamin, Walter, (2012), Son Bakışta Aşk, Metis Yayınları, İstanbul. S.68.
2 http://www.semskiasireti.com
3 https://zinarala.wordpress.com
4 https://www.cafrande.org
5 Xoşnaw, Celal MellaHesen, Kawis Axa, Erbil, 2000.
6 Herki, İdris, Sipeh Dergisi, 6. Sayı 32. S., Duhok, 2009.
7 Herki, İdris, Sipeh Dergisi, 6. Sayı 32. S., Duhok, 2009.
8 https://zinarala.wordpress.com
9 https://www.peyserpress.com/
10 https://www.peyserpress.com/
11 Herki, İdris, Sipeh Dergisi 6. Sayı 32. S., Duhok, 2009.
12 Mizuri, Şeban, Kawis Axa’nın Stranları, Bağdat, 1988.
13 Xoşnaw, Celal MellaHesen, Kawis Axa, Erbil, 2000.
14 Öztürk,S.,Kürt Dengbejlik Geleneğinde Şakiro, Yüksek Lisans Tezi, Mardin, 2014. S.36
15 Öztürk,Serdar.,Kürt Dengbejlik Geleneğinde Şakiro, Yüksek Lisans Tezi, Mardin, 2014. S.34
16 http://khi.krd/ku/node/487
Kaynakça
Benjamin, Walter, Son Bakışta Aşk, Metis Yayınları, İstanbul, 2012.
Cafrande Kültür Sanat, https://www.cafrande.org, (ET: 19.03.2019).
Herki, idris, Tarihte Kawis Axa, Sipeh Dergisi, 6. Sayı, 32. S., Duhok, 2009.
Hirori, Sidqi, https://zinarala.wordpress.com, (ET: 21.03.2019).
KurdishHeritageInstitute, http://khi.krd/ku/node/487, (ET: 05.04.2019).
Mizuri, Şeban, Kawis Axa’nın Stranları, Bağdat, 1988.
Öztürk, Serdar, Kürt Dengbejlik Geleneğinde Şakiro, Yüksek Lisans Tezi,
Mardin, 2014.
PeyserPress, https://www.peyserpress.com, (SGT: 04.04.2019).
Şemski Aşireti, http://www.semskiasireti.com, (ET: 15.03.2019).
851
Kekeme Bir Bülbül: Kawis Axa
Nihat Eren
Taş, Fırat, Dengbejlik Geleneği ve Dönüşümler, Yüksek Lisans Tezi, Ankara,
2015.
Uygar, Yusuf, Kültürel Bellek ve Dengbejlik: Doğu Anadolu’daki Dengbejlik
Geleneğinde Bellek Üretimi, Yüksek Lisans Tez İstanbul, 2009.
Xoşnaw, Celal MellaHesen, Kawis Axa, Erbil, 2000.
