BERNAMEGEH / KTC üye yapılanmasının aidiyet, mesleki kategoriler, inanç bağlamında heterojenik bir mahiyeti bulunmaktaydı. Mirlerin ve şeyhlerin soyundan gelenler, ulema statüsüne haiz olanlar, tüccar, esnaf kesimi ile serbest meslek grubu içerisinde yer alanlar heterojenik yapıyı oluşturmaktaydı. Diğer taraftan üyelerin büyük çoğunluğu Sünni kesimden gelmekteydi. Alevi Kürtler de özgül bir ağırlığa haizdi. Üyeler; Kürtçenin Kurmanci, Sorani ve Zazaca lehçelerine vakıftılar. Süleymaniye’nin Baban Kürtleri Sorani’yi temsil etmekteydiler.
AMACI
Kürdistan Teali Cemiyeti, Kürt Teali Cemiyeti, 30 Aralık 1918’de İstanbul’da kurulan ve doğu illerinde şubeleri açılan, bağımsız bir Kürt devleti kurulmasını amaçlayan cemiyet. Cemiyetin adı, Kürdistan yükselme derneği anlamına gelmektedir.
CEMİYETİN İSMİ
Cemiyet mührü ve Jîn isim konusuna açıklık getiren temel referanslardır. Cemiyet mühürlerinden birinde “Kürd Teâlî Cemiyeti,” diğerinde “Kürdistan Teâlî Cemiyeti” yazılı olduğuna göre iki ismi de kabul etmek gerekir. Cemiyet mührünün üzerinde belirtilen isimler dışında, Fransızca olarak da “Autonomie du Kurdistan” yazılı idi.
Seyyid Abdülkadir de, Cemiyetin biri damga olmak üzere iki mührünün olduğunu, üzerlerinde “Kürdistan Teâlî Cemiyeti” yazıldığını belirtmektedir. Cemiyete ait kimlik belgesi ve kimlik belgesi üzerinde “Yeşil Bayrak” bulunmaktaydı. Yeşil bayrağı kâtib-i umumi Zeynel Abidin yapmıştır.
Kürd Yurtsever Cemiyeti, Kürd İstiklâl Cemiyeti, Kürd Teâlî ve Terakki Cemiyeti, Kürd Teâlî ve Teâvün Cemiyeti, Kürd Teâlî Partisi, Kürd Teâvün Cemiyeti, Kurdistan Forward Society gibi farklı ismlendirmeler de aslında KTC’ye vurgu yapmaktadır.
KTC ile Kürdistan Cemiyeti aynı cemiyetler olup, adresi Cağaloğlu Semti’nde, Dîvân-ı Muhâsebât’ın arkasında yer alan Mektep Sokak’ta bulunan Behçet Paşa Konağı olarak tarif edilebilir.
Kuruluşu
30 Aralık 1918 tarihinde Dahiliye Nazırlığına verilen bir dilekçe ile kurulmuştur. Kendi iç tüzüğünde ise kuruluş tarihi 19 Kasım 1918 olarak gösterilmiştir.
Kurucuları
Bedirhanlar (Kâmuran, Süreyya ve Celadet)
Bu cemiyetin kurucuları arasında, Seyyid Abdulkadir Efendi, Hüseyin Şükrü (Baban) Bey, Dr. Mehmed Şükrü (Sekban) Bey, Muhiddin Nâmi Bey, Ba banzâde Hikmet Bey, Kâmran Ali Bedirhan, Necmeddin Hüseyin, Reşid Ağa, Kadızâde M. Şevki, Arvasizâde Mehmet Şefik, Mehmet Mihrî, Emin Feyzi, Vanlı M. Selim Begi, Berzencizâde Abdülvâhid, Dr. Hamid Şakir, Lâv Reşid, Dr. F. Berho, Hakkarili Abdurrahim Rahmi, Yemlekizâde Aziz, Hetzanîzâde Kemal Fevzi.
Şemdinan ailesinden
1888’de kaza konumu kazanan Hakkâri-Van Vilâyeti’ne bağlı “Şemdinli, Şemdinan ve Nehri” yöresinden olan aile, soy kütüklerini Kürdistan’da evliyalardan Kadiriliğin kurucusu Bağdatlı Şeyh Abdülkadir el- Geylani’ye [1078-1166] dayandırmaktadır.
Şemdinan ailesinden, Şeyh Ubeydullah ve ahfadı Seyyit Abdülkadir (1851-1925), Kurucu Başkan, Şeyh Ubeydullah’ın oğlu; Seyyit Mehmet, Şeyh Ubeydullah’ın oğlu; Seyyit Abdullah, Şeyh Ubeydullah’ın torunu; Seyyit Taha, Şeyh Ubeydullah’ın torunu.
Bedirhan ailesinden
Aile üyeleri, kendilerini Kürdistan’ın Botan ümerası Azizi sülalesine dayandırmaktadır. Aile; Bedir-Hani, Bedirhanpaşazâdeler, Ümerayê Aziziye, Halidi isimleri ile bilinmektedir. Aileye sülalenin son emiri olan Bedirhan Bey’in ismi verilmiştir.
Bedirhan Paşa ve ahfadı Mehmet Emin Ali (1851-1926), Bedirhan Paşa’nın oğlu; Süreyya (1883-1938), Mehmet Emin Ali’nin oğlu; Celadet (1895-1951), Mehmet Emin Ali’nin oğlu; Kâmuran (1895- 1978), Mehmet Emin Ali’nin oğlu; Mikdad Mithad Esved, Bedirhan Paşa’nın oğlu; Bedirhanzade Mehmet Ali, Bedirhan Paşa’nın oğlu; Bedirhanzade Hasan Nuri, Bedirhan Paşa’nın oğlu; Abdurrahman, Bedirhan Paşa’nın oğlu; Bedirhanzade Murat Remzi, Bedirhan Paşa’nın oğlu, belediye eski Başmüfettişi; Halil Rami Bey, Bedirhan Paşa’nın oğlu, Malatya Mutasarrıfı Halil; Âsaf Bedirhan, Halil Rami Beyin (Malatya mutasarrıfı Halil) oğlu; Bedirhan Ali, Bedirhan Paşa’nın torunu, Homs eski Mutasarrıfı Mehmet Necip Paşa’nın oğlu.
Baban Aşiretinden
Baban Emirliği yaklaşık olarak 1550-1880 arasında Osmanlı Devleti’ne bağlıydı. XVII. yüzyılın başlarında Baban emirleri, önemli bir Türk unvanına haiz oldular ve “Paşa” diye anılmaya başlandılar.
Babanzade Şükrü (Şükrü Baban); Babanzade Mustafa Zihni Paşa, Hicaz eski valisi; Babanzade Fuat Bey; Babanzade Hikmet Bey; Babanzade Aziz Bey; Babanzade Mahmut Bey.
Cemil Paşa Ailesinden
Şehirli Kürt seçkinlerini temsil eden aile, adını Diyarbekirli Ahmed Cemil Paşa’dan almaktadır. Aristokrat bir yapıya haiz ailenin İbrahim, Cevdet, Kadri, Ekrem ve Şemseddin gibi fertlerinin bir kısmı Avrupa’da tahsil görmüşlerdir.
Diyarbakırlı Cemilpaşa ailesinden Ahmet Cemilpaşa, Ekrem Cemilpaşa, Kadri Cemilpaşa.
Diğer bazı üyeler
Mevlanzade Rıfat (Yüzellilikler listesine alınarak sınırdışı edilmişti), Ahmet Hamdi Paşa, Arvasizade Mehmet Şefik, Said Molla (Yüzellilikler listesine alınarak sınırdışı edilmişti), Yusuf Ziya Koçoğlu, Mehmet Şükrü Sekban (1881-1960), Emekli Ferik Fuat Paşa, Emekli Ferik Ahmet Hamdi Paşa, …
KTC’nin doğal üyeleri denilebilecek sessiz çoğunluğunu, esnaf, tüccar ve özellikle serbest meslek grubu içinde değerlendirebileceğimiz hamallar oluşturmaktadır.
ÜYE SAYISI
KTC üye sayısının net olarak belirlenebilmesi oldukça güçtür. Kurucu üyeler, merkezi üyeler ve Cemiyet içerisinde faal olanların tespiti daha mümkün olsa da kaynaklarda değişik sayısal listelerle karşılaşılmaktadır. En geniş listeyi veren
Aytepe, Emniyet Genel Müdürlüğü Arşivi’ne dayanarak KTC’nin 80’i kurucu, 29’u faal-aktif ve 103’ü doğal olmak üzere 212 üyesi olduğunu belirlemiştir. Ancak listede kurucu üyelerden 3’ü, faal üyelerden 4’ü ve doğal üyelerden 1’i sıralamada bulunmasına karşın isimleri yer almamıştır. Yine faal üyelerden Şeyh Sadi Efendizâde Şeyh Ali Efendi 14. ve 15. sıralarda, doğal üyelerden Şirveli Rüstem Ağaoğlu Osman ise 51. ve 52. sıralarda geçmektedir. Hem isimleri yer almayan üyeler hem de tekrara düşülen üyeler çıkarıldığında liste 202 üyeye düşmektedir.
CEMİYETİN FAAL ŞUBELERİ
-Diyarbekir Şubesi
-Arapkir [Malatya] Şubesi
-Harput [Ma’mûret-ül-azîz] Şubesi
-Dersim Şubesi
-Siirt Şubesi
-Diğer illedeki Şubeler
Cemiyete Bağlı Kuruluşlar
-Kürd Kadınları Teâlî Cemiyeti
-Kürd Talebe Hevi Cemiyeti
-Kürd Tamîm-i Maârif ve Neşriyyât Cemiyeti
-Kürd Millet Fırkası (Kürd Demokrat Fırkası veya Kürd Demokrat Partisi-1919)
CEMİYETİN KAPATILMASI
1921 yılında TBMM tarafından alınan bir kararla cemiyetin faaliyetlere son verildi.
KAYNAKLAR:
-Aytepe, Yeni Belgelerin Işığında Kürdistan Teâli Cemiyeti.
-Erol Ulubelen, İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1982.
-Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Cilt: 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1966.
-Mehmed Salih Bedirhan, Defter-i A’malım, Mehmed Uzun, Rewşen Bedir-han [Haz.], Belge Yayınları, İstanbul 1998.
-Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2006.
-Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Sait İsyanı.
-Bilal Altan, KÜRDİSTAN TEÂLÎ CEMİYETİ: KURULUŞ, AMAÇ VE FAALİYETLER.
-Bruınessen, Ağa, Şeyh, Devlet.
-Bajalan, Jön Kürtler.
BERNAMEGEH
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
