Kürt İsyanları Hangileridir – Kürt İsyanları Kronolojisi
Kürt sözcüğünün etimolojik yapısı da “Kur” sözcüğünden gelmektedir. Kur “dağ” demektir. Sümer dilinde kullanılan ”Kur” dağ, “Kurti” ise “dağın halkı” anlamında tanımlanmıştır. İ.Ö.2200 civarında eski Yunan (Grek) metinlerinde “Kurdienne” sözcüğü geçmektedir. Bu sözcüğün karşılığı da “Kürt memleketi” anlamında tanımlanmıştır.
“Kur” sözcüğün etimolojik çizgisinden yola çıkıldığında Sümerlerin (“Karda, Kurti, Guti”) Babillerin (“Karda, garda”) Asurlar (“Guti, Gurti”) Grekler (“Kardukh, Gardukh”) Ermeniler (“Kortukh, Gortai-kh”) Persler (“Gurd Kurd”) Süryaniler (“Kardu, Kurdeye”) sonraki dönemlerde Arap metinlerinde “Kurd” ve İ.S.7 yüzyıl civarında ise Avrupa metinlerinde “Kurd” adı geçmektedir.
Dilbilimci Sayce ise Kürt sözcüğünün Babil’deki söyleniş biçiminin “Guradu” olduğunu ileri sürmektedir. Çivi yazılı tabletlerde yer alan Kürt beylik ve krallıkları da Subaru, Kurti, Guti, Lulu, Kuşi, Hurri, Mitannı, Med, Mannai, Urartu, Karduk, Cyrtii, Gard, Kord, Kardakes’tir. Bu krallıkların etimolojik incelemelerinde Kürtlerin ataları olduğu ifade edilmektedir.
Ksenofon’un Kürtleri, (m. ö. IV. yüzyıl) Kardukhoi, Strabo’nun Gordyaei ve Ortaçağ Ermeni Hayton’un Cordins diye adlandırmıştır. Antikçağ kaynaklarında İrmîniye bölgesinde yaşadıkları ve Gordyene adıyla anıldıkları kaydedilen Karduklar bazı modern dönem araştırmacıları tarafından Kürtler’le ilişkilendirilmiştir. Bazı araştırmacılar Kürtler’i Van gölünün batısında yaşamış olan Cyrtii (Kırtiler) ile ilişkilendirir.
Nikolai Yakovleich Marr ve Pennsylvania Üniversitesi Doğu Bilimleri Anabilim Dalı Başkanlığı (1947-1965) yapan Ephraim Avigdor Speiser Kürtleri asil yerli otokton Zagros halkı olarak niteledikleri Guti (ve Lulubi)lerin torunları olarak açıklamışlardır.
Şerefhan 6. yüzyılda Kürtler için Kurmanç, Lur, Kelhor ve Goran’ı kapsayan kavimdir demiştir.
1840′ların başında Bedirxan Beg Başkaldırısı ile ortaya atılan ve Şêx Ubeydullahê Nehrî’nin önderliğini yürüttüğü 1880′deki ayaklanma ile olgunlaşan Kürdistan’ın bağımsız devlet olma fikri sonraki yüzyıllarda da etkiye sahip oldu ve modern Kürt milliyetperverliği için birer model oluşturdular.
Osmanlıda ilk defa Kürdistan adını kullanan Selçuklu Sultanı Sancar‟dır. Sultan Sancar‟ın kurduğu Kürdistan eyaletinin merkezi, Hemedan‟ın kuzey-batısındaki Bahar kalesidir. “Kürdistan eyaleti, Zagros dağlarının doğusunda Hemedan, Dinvar ve Kirmanşah vilayetlerini, batısında ise Şehrizur ve Sincar vilayetlerini içine alıyordu.
Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde Kürtlerin doğuşu ile ilgili bir efsane vardır. Evliya Çelebi bu efsaneyi Ermeni tarihçi Migdisî’den öğrendiğini belirtiyor:
Migdisî’ye göre, Nuh Tufanı’ndan sonra inşa edilen ilk kasaba Cudi kasabasıydı, onu Sincar ve Silvan kaleleri izledi. Cudi kenti, 600 yıldan az yaşamamış ve Kürdistan’ın uzunluğunu ve genişliğini gezmiş olan Peygamber Nuh’un cemaatinden Melik Kürdim tarafından yönetiliyordu. Silvan’a geldiğinde iklimi sevdi ve oraya yerleşti, kendisinden koca bir zürriyet doğdu. İbranice’den bağımsız olarak kendi dillerini konuştular. Ne İbranice ne de Arapça, Farsça, Dari veya Pehlevi değil; hala Kürdim’in dili diyorlar. Silvan’da doğup konuşulan ve şu anda Kürdistan’da kullanılan Kürt dili, adını Peygamber Nuh topluluğundan Melik Kürdim’e borçludur.
Daha sonra değişik zamanlarda değişik yerler için Kürdistan adının kullanıldığını da görüyoruz. Nikitin, “ Kürtlerin oturduğu ülkeyi tanımak istersek Kürdistan adına dayanamayız, çünkü bu ad; yer, zaman ve mekân içinde sınırları bakımından değişkenlik göstermiştir” demektedir.
1800 ile 1900 yılları arasında kabul gören Kürt ayaklanmaları şunlardır:
1806 – 1808 – Babanzade Abdurrahman Paşa Başkaldırısı:
Süleymaniye’den başlayarak Güney Kürdistan’da yayıldı ve bu bölge üzerinde etkili oldu. İsyan Osmanlı Devleti’ni hayli uğraştırmış ve ayaklanma 1808 yılında bastırılmıştır.
1812 – Babanzade Ahmet Paşa Başkaldırısı:
Süleymaniye’deki bu ayaklanma II. Babanzade Ayaklanması olarak da adlandırılmaktadır. Ahmet Paşa’nın idamıyla sonuçlanmıştır. Babanzade Ahmet Paşa İsyanı, 1812’de, Babanzadelerin ilk isyanından 6 yıl sonra, Babanzade Ahmet Paşa’nın amcası Babanzade Abdurrahman Paşa’nın intikamını almak için çıkardığı isyandır.
1818 – 1820 Zaza Aşiretleri Başkaldırısı:
Dersim ve çevresinde etkili oldu. Yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı bölgede hakimiyet sağlayamadı.
1830 – 1833 Yezidi Kürtleri Başkaldırısı:
Rewanduz’da başlayan ayaklanma kısa sürede Hakkari ve çevresine yayıldı.
1832 – 1833 Mir Muhammedê Kor Başkaldırısı:
1810′larda temelleri atılan bu başkaldırı 1832′de patlak verdi Soran, Hewler, Musul ve Şirwan gibi bölgelerde etkili oldu. 16 yıl hüküm süren Soran Kürdistan Prensliği‘nin kurulmasını sağladı.
1838 – I. Xan Mehmûd Başkaldırısı:
Müküs Emîri Han Mahmud‘un ilk isyanı Van ve çevresinde büyük bir etkiye sahip oldu ve Kürt emirlikleri arasında bazı birleşme çalışmalarının yapılmasını sağladı.
1839 – Xerzan Başkaldırısı:
Diyarbakır, Mardin ve Siirt çevrelerinde etkili olan bu başkaldırı Osmanlıya asker ve vergi vermeyi reddeden Garzan Aşiretleri tarafından başlatıldı ve kısa sürede bir çok bölgeye sıçradı. Hafız Paşa tarafından kanlı bir şekilde bastırılan ayaklanma 214 gün sürmüştü.
1842-1847 – II. Xan Mehmûd İsyanı:
Daha önce de başkıldıran Han Mahmud’un sürgünden döndükten sonra başlattığı ayaklanmadır. Sonraları Bedirxan Beg Başkaldırısı ile birleşmiş ve Osmanlı’nın bölgedeki güçlerini yok etmeye yönelik bir ayaklanma olmuştur.
1843 – 1847 – Bedirxan Beg Başkaldırısı:
Cizre’den başlayan bu ayaklanma Kürtlerin en gelişmiş bağımsızlık denemelerinden biriydi ve öncesinde Botan Kürdistan Hükümeti kurulmuştu.
1855 – Yezdan İzzettin Şêr Başkaldırısı:
Bitlis’te başlayan bu başkaldırı daha önce Bedirxan Beg Başkaldırısı’nı sekteye uğratan Yezdan Şêr tarafından başlatıldı ve kısa sürede bastırıldı.
1877 – 1878 – Bedirxan Osman Paşa Başkaldırısı:
Cizre ve Midyat’ta etkili olan bu başkaldırı Osmanlı-Rus savaşında bir Osmanlı paşası olan Bedîrxanî Osman Paşa’nın bölgeye gitmesi ve Kürtlerin içinde bulunduğu durumu görmesi üzerine başlamıştır. Kanlı bir şekilde bastırılan isyan sonrası Osman Paşa idam edilmiştir.
1880-1881 – Şeyh Ubeydullahê Nehrî Başkaldırısı:
Şemdinli merkezli başkaldırı, en geniş katılımlı Kürt isyanıydı. Önceleri İran’a karşı başlatıldıysa da Osmanlı’nın İran tarafında yer alması sonucu Osmanlıya yöneldi ve neredeyse bütün Kürdistan coğrafyasında etkili oldu. Kürt millî ideolojisinin de babası kabul edilen Ubeydullahê Nehrî, Seyit Taha’nın oğlu, Osmanlı Şurayı Devlet Reisi ve Kürt Teali Cemiyeti’nin başkanı Seyit Abdülkadir’in babasıydı.
1889 – Emin Ali Bedirhan İsyanı:
Erzincan’dan başlayan bu isyan kısa sürede Bayburt’a kadar Kürdistan’ın kuzeyini sardıysa da kısa sürede bastırıldı.
1639′da Kasr-ı Şirin anlaşmasıyla resmen vatanları iki parçaya bölünen Kürtler arasında 17. ve 18. yüzyılda kimilerini saymazsak daha çok dinsel ve ekonomik bölgesel başkaldırılara rastlanırken 19. yüzyıl millî Kürt ayaklanmalarının başladığı bir yüzyıl oldu.
1900 ile 2000 yılları arasında Kürt tarihi araştırmacıları tarafından kabul edilen Kürt ayaklanmaları şunlardır:
1905 – Bitlis-Bayezid Ayaklanması
1906 – Bişarê Çeto Ayaklanması
1907-1909 – Dersîm Direnişleri
1908 – Hemawendî Ayaklanması
1909 – Silêmanî Ayaklanması
1913 – Mele Selîm ve Şêx Şehabettîn Ayaklanması
1914 – Barzan Ayaklanması, Barzan Ayaklanması lideri Abdülselam Barzanî, İttihat ve Terakki yönetimine karşı ayaklandı ve Kürt haklarının tanınmasını istedi (1908-1914).
1919 – Simko (İsmail Ağa) Ayaklanması (1922’ye kadar 3 kez)
24 Nisan 1919 – Uludere Goyî Aşireti Ayaklanması
11 Mayıs 1919 – Elîyê Batê Ayaklanması
21 Mayıs 1919 – I. Berzencî Ayaklanması
27 Eylül 1919 – Kürdoğlu Musa Bey Direnişi (Konya)
Simko Axa, 1919-1930 yılları arasında İran, Rusya, Azerbaycan ve Türkiye gibi
ülkeleri çokça uğraştırdı. Meşhur Mahabad saldırısında 600 İran jandarması
öldürmüştür (1921).
1920 – Şivan Xudo İsyanı
1 Haziran-8 Eylülü 1920 – Milli Aşireti Ayaklanması
20 Mayıs 1920 – Cemilê Çeto Ayaklanması
6 Mart 1921 – Koçgirî Ayaklanması
3 Nisan 1923 – II. Berzencî Ayaklanması
4 Eylül 1924 – Beytüşşebab Ayaklanması
13 Şubat 1925 – Şeyh Said Ayaklanması
10 Haziran 1925 – Nehrî Direnişi
7 Ağustos 1925 – Reşkotan ve Raman Direnişi
1926 – Serdar Reşid Ayaklanması (Rewanser – Doğu Kurdistan)
21 Ocak 1926 – Hazro Direnişi
21 Ocak 1926 – Mala Haco Ayaklanması (Nusaybin)
Kumandan İhsan Nuri’ Ağrı Ayaklanmasının başkumandanıydı.(1929)
16 Mart 1926 – I. Ağrı Ayaklanması
7 Ekim 1926 – Koçuşağı Ayaklanması
26 Mayıs 1927 – Mutkî Direnişi
13 Eylül 1927 – II. Ağrı Ayaklanması
7 Ekim 1927 – Bicar Direnişi
1928 – Sason – Pervari ve Kozluk Ayaklanmaları
6 Temmuz 1929 – Asî Resûl Ayaklanması
20 Eylül 1929 – Tendürek Direnişi
26 Mayıs 1930 – Savur Direnişi
20 Haziran 1930 – Zilan Ayaklanması
21 Temmuz 1930 – Oramar Ayaklanması
7 Temmuz 1930 – III. Ağrı Ayaklanması
24 Ekim 1930 – Pülümür Ayaklanması
Şeyh Mahmud Berzencî 1919-1930 yılları arasında birkaç kez başkaldırdı ve
Güney Kürdistan Hükümeti’ni kurdu. Yeşil üzerine kırmızı güneş ve beyaz ay
figürlerini taşıyan bayrak bu yıllar arasında Kürdistan bayrağı olarak kullanıldı.
4 Kasım 1930 – III. Berzencî Ayaklanması
Kasım 1931 – Şêx Ehmed Barzanî Ayaklanması
21 Mart 1937 – Dersîm Ayaklanması
2 Mayıs 1941 – Reşîd Ali Geylanî Direnişi
1943 – I. Mele Mustafa Barzanî Ayaklanması
Mustafa Barzanî hayatı boyunca özgür bir Kürdistan için çalıştı. 1943 ve 1961′de ayaklandı.
1945-1946 – Mahabad Ayaklanması
11 Eylül 1961 – II. Mele Mustafa Barzanî Ayaklanması
16 Mart 1979 – Komela Ayaklanması
15 Ağustos 1984 – Partîya Karkerên Kurdistan Ayaklanması
7 Nisan 1989 – Laçin Kürdistanı – Wekil Mustafayew Ayaklanması
1989 yılında SSCB’nin dağılmaya başlaması üzerine 1923′te ilan edilmiş olan, Kurdistana Sor (Kızıl Kürdistan) için yeniden girişimde bulunan Wekîl Mustafayev (Wekîlê Misto), Kürt Direniş Hareketi’nin başkanıydı ve başkent Laçin’de ilan ettiği Laçin Kürdistanı kısa bir süre sonra Türkiye, İran, Ermenistan ve Azerbaycan’ın ortak girişimiyle ortadan kaldırıldı.
7 Mart 1991 – I. Güney Kürdistan Ayaklanması
4 Ekim 1992 – II. Güney Kürdistan Ayaklanması
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
