Kürtçe Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna girer. Kürt dilleri kolu altında Kurmançça (Kurmancî) veya Kuzey Kürtçesi, Soranice (Soranî) veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Kurmanci lehçesi, en yaygın konuşulan Kürt lehçesidir. 15-17 milyon kişi tarafından daha çok Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan’da konuşulmaktadır.
Cümle içinde aynı görevde olan ya da anlamca birbiri ile ilgisi olan kelimeleri, sözcükleri ve cümleleri bağlayan sözcüklere Bağlaç denir.
Edatlar sözcüklere anlam kazandırırken, bağlaçlar ise onları birbirine bağlar. Bağlaşlardan bazıları ek bazıları ise kelimedir. Kürtçe’de altmışı aşkın bağlaç vardır.
Kürtçedeki belli başlı bağlaçlar şunlardır:
1) “û” bağlacı (Türkçedeki “ve” bağlacının aynısıdır), “û” bağlacı daha çok nesneleri birbirilerine bağlamaya yardımcı olur.
Ez û tu heval in.
Ben ve sen arkadaşız
Zelal, Bêrîvan û Delîl
Zelel, Berivan ve Delil
Ehmed, Mehmed û Çekdar bira ne.
Ahmet, Mehmet ve Çekdar kardeştirler.
Rûyê min nihêrî û besimî.
Yüzüme baktı ve gülümsedi.
2) “Ya – ya” bağlacı
Örneğin:
Ya erê ya na
Ya evet ya hayır
Ya ez ya jî tu
Ya ben ya da sen.
Ya here ya mere
Ya hero ya mero.
Ya bêje, ya jî deng meke
Ya söyle ya da ses etme.
3) “Yan … yan” bağlacı
Bu bağlaç genel olarak alternatif belirtmede, soru yapmada kullanılır. Hatta “jî” ile beraber de kullanılır. Türkçedeki ya … ya, ya … ya da, yoksa bağlaçları anlamındadır.
Örneğin:
Yan tu binivisînî yan Jiyan.
Ya sen yaz ya da Jiyan.
Yan mirin, yan jî azadî!
Ya ölüm ya da özgürlük!
Yan tu, yan ew, yan jî Kerîm!
Ya sen, ya o, ya da Kerim!
Yan biçe yan jî bimîne.
Ya git ya da kal.
Anaha bêje, yan ew yan ew!
Sen söyle, ya ben ya o!
Yek ji we here yan tu yan jî bavê te
Biriniz gidecek ya sen ya da baban
Örneğin:
Wisa neke, yan na em ê herin.
Öyle yapma yoksa gideriz.
Dersa xwe baş bixwîne, yan na tu nikarî derbas bibî?
Dersine iyi çalış, yoksa sınıfı geçemezsin.
Pisîka xwa xwayî derkeve yan na, wê winda be.
Kedine sahip çık yoksa kaybeolacak.
5) bi ser de – üstelik
İş, oluş ve hareketin üst düzeyde ve çoklukta yapılmasını sağlar avrıca cümleleri de birbirlerine bağlar. Esasen bir çeşit ek şeklindeki bağlaçtır. Türkçedeki “üstelik” bağlacı anlamındadır.
Örneğin:
– Guh neda me, bi ser de em sûcdar derxistin.
Bizi dinlemediği gibi üstelik bizi suçlu çıkardı.
– Mamo xurifiye bi ser de jî nahêle em alîkariya wî bikin.
Mamo bunamış, üstelik bırakmıyor ona yardım edelim.
– Feqîr û belengaz e, bi ser de jî quretiyê dike.
Yoksul ve çaresizdir, üstelik kibirlik yapıyor.
– Betal û hejar e, bi ser de jî naxwaze bixebite.
İşsiz ve fakirdir, üstelik çalışmak ta istemiyor.
6) “Çi …. çi” – “ne … ne”
Bu bağlaç arasına aldığı kelimeler arasında benzetme ve ilişki kurmayı sağlar. Yani nesneler arasındaki farkıın kalkmasını sağlar. Türkçedeki ister …. ister anlamındadır.
Örneğin:
Şêr şêre çi jin çi mêr e.
İster dişi ister erkek olsun aslan aslandır.
Te çi dît çi nedît ji me re bibêje.
Ne gördün ne görmedin bize söyle.
Tu xêr hatî, ka bêje çi heye çi tuneye?
Hoş geldîn, anlat ne var ne yok?
Me çi xwar li paş ma, çi nexwar pêş me ye.
Ne yediysek geride kaldı, ne yemediysek önümüzde.
7) De bağlacı – de haydi, haydi
“Bu bağlaç daha çok cümlelerin başında yer alır ve iş oluş ve hareketi yapan özneyi vurgulu hale getirir. Kısmen Türkçedeki haydi, de haydi anlamını taşır.
Örneğin:
De rabin lo dereng e!
De haydi kalkın geç oldu.
De bixwin, bila biqede.
Haydi yiyin de bitsin.
Hespê boz filitî de ka em ê çi bêjin.
Boz at kaçtı, artı biz ne diyebiliriz.
De bêje ha!
Haydi söyle ha!
8) “Ha” bağlacı
Örneğin:
Ji bîrneke ha! Paşê ez ê bixweyîdim.
Unutma ha! Sonra küserim.
Biçe ha biçe rê naqede.
Git ha git, yol bitmiyor.
Bixwe ha bixwe jê têrnabî.
Ye ha yê, ona doymuyorsun.
9) Ha … ha bağlacı
Örneğin:
Ha şîr ha şekir her du jî wek hev in.
Ha süt ha şeker ikisi de aynıdır.
Ha tu ha ew hûn her du jî bira ne.
Ha sen ha o, ikiniz de kardeşsiniz.
Ha kedxwar ha mêtinger hemû jî wek hev in.
Ha sömürücü ha işgalci hepsi de aynıdır.
10) Bes – yeter ki bağlacı
Ez ê vebêjim bes tu guhdar bike
Ben anlatacağım yeter ki sen dinle.
Dujmin sernakeve bes bila em amade bin.
Düşman kazanamaz yeterki hazır olalım.
Ew tê bes tu wî dewet bike.
O gelir yeterki onu davet et.
11) Him, Him … him jî –hem … hem (de)
Örneğin:
Him zirnê dixe hem jî dilîze.
Hem zurna öalıyor hem de oynuyor
Him ez, him tu him jî ew, em nizanin
Hem ben, hem sen, hem de o bilmiyoruz
“Him jî” bağlacı, tekrar edilen kelimeler arasında kullanıldığı gibi, cümledeki olaya abartma anlamı da katar:
Mêrik bela ye him jî çi bela!
Adam beladır, hem de nasıl bela!
Li derve tofan e, him jî çi tofane!
Dışarısı tufandır, hem de nasıl tufan!
12) Ne … ne jî ne … de
Aynı görevdeki kelimeleri, kelime gruplarını ve öğeleri birbirine bağlar:
Ne tu ne jî ew vê nizanin.
Ne sen ne de o bunu bilmiyorsunuz.
Ne gur bibîne ne jî qulwelayê bixwîne.
Ne kurdu gör ne de Kulwelahı oku
Cümleleri birbirine bağlar:
Min ew ne dît, ne jî wî naskır.
Onu ne gördüm nede tanıdım.
Ne ji me, ne jî kesekî din nepirsî.
Ne bizden, ne de başkasından sormadı
Pişo pişo nêrgizo,
çû ber ava dengizo
ne gur xwar ne jî dizo
Pisi pisi Nergiz hey,
giti denize
onu ne kurt yedi ne de hırsız
Cümleleri yapısal olarak olumlu oldukları hâlde olumsuz yapar. Yüklem olumlu durumdadır:
Ne xwe êşand, ne jî kes nerehetkir.
Ne kendisini yordu, ne de kimseyi rahatsız etmedi
“ku” bağlacı:
Bu bağlaç, aslında bağlaç görevi gören bir zamirdir ve buna Kürtçede “cinavka girêkî” yani bir nevi bağlaç zamiri denilir. Düzgün Kürtçe konuşmak için bu bağlaç Kürtçenin olmazsa olmazıdır.
Örneğin:
Mirovê te min da naskirin.
Bana tanıştırdığın adam
devrik
Mirovê ku te min da naskirin
Bana tanıştırdığın adam
doğru
Yukardaki örnekteki birinci cümlede kesin bir anlam yoktur. Hatta ondan ikili anlam çıkarmak bile mümkündür. Bunlar, “senin adamın beni tamıştırdı” veya olayın geçtiği zamanda söylenmişse “bana tanıştırdığın adam” olarak algılanabilir. Bu gibi durumlarda karmaşaya yol açılmaması için “ku” bağlacı kullanılır.
Aşağıdaki örneklerden de anlaşılacağı gini cümleyi birbirine bağladığı gibi ilgi ve ahank oluşmasını da sağlar.
Ew tışta ku te pirsî çi bû?
O senin sorduğun şey neydi?
Dibe ku guran berxa sipî xwaribin.
Beyaz kuzuyu belki de kurtlar yemiş.
Hevalên te yên ku te hezdikin
Seni seven arkadaşların
Yê ku çîrok vegot, mamosteyê me bû.
Masal anlatan öğretmenimizdi. (eril)
Ya ku çîrok vegot mamosteya me bû.
Masal anlatan öğretmenimizdi. (dişil)
Yên ku çîrok vegotin mamosteyên me ne.
Masal anlatanlar öğretmenleri-mizdi. (çoğul, her iki cins için)
Aynı cümleleri isimlerle birlikte yapmak ta mümkündür:
– Fîstanê ku te dixwast bikirî, hatiye firotinê. (Eril tekil)
Senin almak istediğin kazak satılmıştır.
– Gelo desmala ku te dixwast, diyarî min bikî ev e? (dişil tekil)
Bana hediye etmek istediğin mendil, acaba bumudur?
– Mêvanên ku duh hatibûn, vê sibehê çûne payîtext. (çoğul, eril-dişil)
Dün gelen misafirler, bu sabah başkente gittiler.
İlgi zamiri/bağlacı /… ku/ cümle içerisinde özne ve nesne olma esnekliğine sahiptir. Örneğin:
– Mirovê ku rê nîşanî min kir, heya bêjî dilnizim bû. (tekil-eril)
Bana yol gösteren adam, oldukça alçakgönüllüydü.
Yol gösteren ve alçakgönüllü olan adam öznedir. “O adam bana yol göstermiş”, o halde nesne olan benim. Bu durumda “mirovê ku rê nîşan dide” öznedir.
– Bîjîşka ku te behsa wê dikir, naha ne li vir e. (tekil-dişil)
Bahsini ettiğin kadın doktor şimdilik burada değil.
Bahsi edilen doktor nesnedir. Ondan bahseden yani sen ise öznedir. Bu durumda, Bijîşka ku te behsa wê dikir ( nesnedir.)
Bijîşka ku te behsa wê dikir
Bahsettiğin doktor (bayan doktor)
Bijîşkê ku te behsa wî dikir
Bahsettiğin doktor (erkek doktor)
Bijîşkên ku te behsa wan dikir
Bahsettiğin doktorlar. (her iki cins)
Bila/bira bağlacı:
Bu bağlaçta Kürtçeye özgündür, birden fazla cümleyi birbirine bağlamada yardımcı olur. Yörelere göre bira veya bila olarak telafuz edilir.
Örneğin:
Ferhad bila biçe bajarê mezin.
Ferhad büyük şehire gitsin.
Ez nebînim jî bila zarokên min bibînin.
Ben görmesemde bari çocuklarım görsün.
Jê re bêje bila negirî.
Söyle ağlamasın
Hêêê Heeey De bila bêto, de bila bê gelsin de, gelsin De bila bêto rûbaro haydi gelsin nehir Hêêê Heeey Kes nehêt û kes ne çû kimse gelmedi ve kimse gitmedi De bila bêto rûbaro haydi gelsin de nehir
Çawa … wiha bağlacı:
Kebaba te çawa be, bila ya min jî wiha be.
Senin kebabın nasılsa, benimkisi de öyle olsun
Dahatuya we çawa be bila ya me jî waha be.
Geleceğiniz nasılsa bizim de öyle olsun
heta bağlacı:
Hemû kes bêzar bû, hetta mazûvan jî.
Her kes usandı, hatta ev sahibi de
Ez pir hêviya te mam, hetta ew jî zane.
Seni ok bekledim, hatta o da biliyor
Lê, lê belê (ama, fakat) bağlacı
Bu bağlaç aslında lê belê’dir ama lê olarakta kullanılmaktadır. Biri olumlu, diğeri olumsuz yargı bildiren iki cümleyi birbirine bağlar.
Min xwest bila Gulê jî bê lê diya wê neşand.
Ben Gül’ün de gelmesini istedim ama annesi göndermedi.
Ezê ji te re bibêjim, lê belê divê tu ji kesî din re nebêjî.
Sana söyleyeceğim ama sen başka birine söylemeyeceksin
İki sıfat arasına girerek karşılıklı ilgi kurabilmeyi sağlar:
Ev zarok jîre lê hejar e.
Bu çocuk akıllıdır ama fakirdir.
Tav e, lê li me hênik bû
Güneşlidir, ama bizim için serindi.
Aşağıda örneklerden de görüldüğü gibi “lê” bağlacından önce gelen cümle olumluysa, bağlaçtan sonraki olumsuzdur.
Hesinekî saxlem e, lê naha li me ne gereg e.
Sağlam bir demirdir, ama şimdi bize gerekli değildir.
Xaniyekî bi dilê me ye, lê perê me nîne.
Gönlümüze göre bir evdir, ama paramız yok.
Ya da eğer ilk cümle olumsuz ise sonraki olumlu olur.
Kêrî ti tiştî nayê, lê xatirê bavê wî heye.
Hiç bir işe yaramıyor, ama babasının hatırı var.
Jîr nîne lê şansê wî heye.
Akıllı değil ama şansı var.
Tiral tiral digere lê dîsa jî perê wî hene
Ayla aylak geziyor ama yine de parası vardır.
BERNAMEGEH
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
