1) Çivi yazısı: Medler bu alfabeye altı harf daha eklemişler, böylece bu alfabenin harf sayısı 36’dan 42’ye çıkmıştır. Bu alfabe soldan sağa doğru yazılırdı. 2) Avesta alfabesi: 44 harften oluşan bu alfabe, sağdan sola doğru yazılıyordu. Kimi kaynaklara göre ise bu alfabede 48 harf vardı. 3) Arami alfabesi: Kürtçenin en eski ürünleri bu alfabeyle yazılmıştır. Bu belgeler Hewraman yöresindeki mağaralarda bulunmuştur. Kürtçe belge ve eserlerin çoğunun bu alfabeyle yazıldığı söyleniyor. Bulunan belgeler ceylan derisi üzerine yazılmış metinlerden oluşuyor ve en eskileri MÖ 88-87 yıllarına rastlıyor. 4) Eski Pehlevi alfabesi: Bu alfabeyle “Soranî dinkerd” adında bir kitap yazılmıştır. 5) Masi Sorati alfabesi: Arap tarihçi İbn Wehşiye, MS 855 yıllarında bitirdiği kitabında Kürtlerin Maso Sorati alfabesini kullandıklarını ve bu alfabeyle yazılmış üç kitabı gördüğünü söyler. Bu alfabenin 36 harften oluştuğunu ve Kürtlerce bu alfabeye altı harf daha eklendiğini söyler. 6) Yezidi Kürtlerin kullandıkları alfabe: Bu alfabe yüzyıllarca Kürtler tarafından kullanılmıştır. 31 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan bu alfabeye “Gizemli alfabe” ya da “Hurujul sır” da denmiştir. Yezidilerin kutsal dini kitabı Mushefa Reş ile Cîlwe bu alfabeyle yazılmıştır. 7) Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi. 8) Latin-Kürtçe Alfabesi. 9) Kiril-Kürtçe alfabesi.
Bu alfabelerin dışında, İran’ın Kürdistan eyaletindeki Zêwê mıntıkasında, gümüş bir tepsi üzerinde bir çeşit yazıya rastlanmıştır. Araştırmacılara göre bu yazı milattan önce 8. yüzyıldan kalmadır ve Medler tarafından kullanılmıştır. Bu belgenin dışında başka yerde bu yazıya rastlanmamıştır.
Kürtçede İsim – Navdêr – (Kürtçe Dersler)
1
DERS 3 – WANE 3
Birinci bölüm – Beşa yekem
İsim – Navdêr
Canlı-cansız, soyut-somut tüm varlık, kavram ve olayları karşılayan sözcüklere isim/ad denir. Sıfat, zarf, zamir gibi sözcük gurupları isim soylu sözcükler olarak kabul edilir.
Canlı –cansız, soyut-somut bütün varlıkları ve kavramları karşılayan, onları ifade etmemizi sağlayan sözcüklere Kürtçe Navdêr ‘isim/ad’ denir.
Kavramları, varlıkları tanıyabilmemiz, tanıtabilmemiz ve onları birbirlerinden ayırabilmemiz için verdiğimiz her bir “ismin” çeşitli özelliklerinden dolayı aşağıdaki gibi incelenmesi mümkündür.
Kürtçe de isimler beş ayrı kategoride sınıflandırılır:
1- Gorî çawaniya heyberan- Varlıkların niteliklerine göre
2- Gorî tewrê dayînê- Verilişlerine göre
3- Gorî tewrê peyvan- Sözcük yapısına göre
4- Gorî tewrê mêjerê -Sayılarına göre
5- Gorî tewrê zayendê- Cinslerin göre
1 – Kürtçede Nîteliklerine göre İsimler – Gorî çawaniya heyînan
Bir ismin nasıl olduğunu belirten, onu yapısal olarak başka isimlerden ayıran özellikte olan isimlere Niteliğine göre isimler denir.
Niteliklerine göre isimler ikiye ayrılır:
a. Somut İsimler – Navên şênber
b. Soyut İsimler – Navên razber
Somut isimler – Navên şênber
Elle tutup gözle gördüğümüz, koklayıp tadabildiğimiz, dokunup duyabildiğimiz varlıkların isimlerine somut isimler denir.
Örneğin: Bazı somut isimler – Hin navên Şênber
şûşe: şişe
hesin: demir
desmal: mendil
berf: kar
dar: ağaç
kevir: taş
mirov: insan’
baran: yağmur
bîn: koku
av: su
derî: kapı
kâğıt: kaxez
deng: ses
dû: duman
gul: gül
çem: nehir
dest el
diwar: duvar
nig: ayak
cil: çûl
b- Soyut İsimler – Navên razber
Elle tutmayıp görmediğimiz, koklamayıp, tadamadığımız, dokunmayıp duymadığımız varlıklara soyut varlıkların adına soyut isimler denir.
Bazı soyut isimler – Hin navên razber
evîn: aşk
bîranî:özlem
guneh: günah
xerabî: kötülük
kovan: keder
xem: kaygı
dad: adelet
başî: iyilik
wêrekî: cesaret
jîr: akıllı
hêvî: umut
bawerî: güven
tirs: korku
êş: acı
xewn: rüya
xewneroj: hayal
rêzdarî: saygı
hurmet: hürmek
bext: şans
hêrs: öfke vs vs vs vs
Soyut ve somut isimlerin varlığı basit ve düz cümlelerde kolay anlaşılır. Oysa Bundan dolayı onların cümle içindeki anlamlarına bakmak gerekir. Çünkü somut bir isim cümle içerisinde soyut anlamda kullanılabilir. Aynı yöntem tersi durum-larda da olabilir.
Somut isimden soyut isme dönüşüm:
-Ji ber ku sibehê pê de di vê germê de ez bi tênê xebitîm pir westiyam.
-Sabahtan beri bu sıcakta yanlız başıma çalıştığım için çok yoruldum.
Yukardaki cümle somut isimlerden oluşmuştur.
Germ: sıcak sözcüğü dokunma duygusuyla algılandığı için cümlede somut anlamıyla kullanılmıştır. Aynı sözcüğü soyutlaştırmak mümkündür:
-Min baş dizanbû, ku tu yê bi vê germahiyê bibî xayî gelek dost û hevalan.
-Ben iyi biliyordum ki, sen bu sıcaklıkla çok sayıda dost ve arkadaş sahibi olacaksın.
Bu cümlede sıcak olan şey her hangi bir nesnenin sıcaklığı değildir. Cana yakınlığı ve heyecanı ifade ediyor.
Ta ku kew gozala xwe bibînî.” -Ta ki kınalı kekliğini görene dek”
Evîn ‘aşk’ soyut bir isimdir; evîneke baskşkestî ‘kanadı kırık aşk’ deyimiyle anlam değiştirmiş ve kuşa benzetilmiştir. Böylece ‘aşk’ sözcüğü soyut isimlilikten somut isme dönüşmüş oldu.
2) Verilişlerine göre isimler – Bi goreyî navkirinê
Bu isimler ikiye ayrılırlar:
Özel isim – Navdêrên serenav
Cins isim – Navdêrên hevenav
Özel isimler – Navdêrên serenav:
Tek olan diğer varlıklar içinde tam bir benzeri bulunmayan varlıklara verilen isimlere özel isim denir. Cümle içerisinde bu isimler kullanıldığı zaman ilk harfi büyük yazılır.
Örneğin:
Kurdistan, Almanya, Tirkiye, Mezopotamya, Çiyayê Agirî, Deşta Heranê, Ehmed, Hans, Georghe, Memed, Bêrîtan, Firat, Dicle, Aras, Dêrsim û hwd.
Şaredariya Amedê ya Mezin, Zanîngeha Dîcleyê, Komela Çanda Kurd, Saziya Ziman û Çandê, Enstîtuya Kurdî ya li Almanya, Yekîtiya Navnetewî û hwd.
Okyanûsa Mezin a Hîndê, Derya Spî, Gola Wanê, Amed, Düseldorf, Bûkrêş, Moskova, Tel Avîv, Şam hwd.
Cins isimler – Hevenav:
Aynı cinsten bir çok varlığın ortak olan ismine “cins” isim denir. Bu isimlerin varlıkları tek nesne ile sınırlı değildir.
Cins isimlerde kelime ile nesne arasında herkes tarafından bilinen gerçek bir bağlantı vardırç Örneğin “demir” dendiğinde bir maden ismi olduğu herkes tarafından bilinir.
Cins isimler de kendi aralarında somut ve soyut olmak üzere ikiye ayrılır.
Somut cins isimler – Navên şênber kaxez: kağıt’ pênûs : kalem şûşe: şişe mîh: koyun kûçik: köpek kevir: taş ajal: hayvan derya: deniz çiya: dağ zinar: kaya dar: ağaç çav: göz dest: el hesin: demir gul: gül vs. vs. vs.
Soyut cins isimler – Navên Razber
zelalî ‘netlik’, mafdarî ‘haklılık’, ‘azadî ‘özgürlük’, hezkarî ‘sevgi’, evin ‘aşk’, rûnermî ‘mülayim’, hîsdarî ‘duygusallık’, wêrekî ‘cesaret’, tirs ‘korku’, çarenivîs ‘kader’, bawerî ‘inanç’, helwest ‘tavır’, viyan ‘irade’, xiyal ‘hayal’, dem ‘zaman’ vs.
Gurupsal isimler-Komenav
Bu tür isimler bir, grup veya daha büyük toplulukları ifade ederler. Her ne kadar çok sayıda canlı vaya cansız şeyleri ifade etseler de tekil özelliklere sahiptirler.
Örneğin:
Artêş ‘ordu’, gel ‘halk’, netew ‘ulus’, şênî ‘ahali’, qûç ‘taş yığını’, gelhe ‘yığın’, lod ‘ot yığını’ vs.
Yapılarına göre isimler:
İsimler yapılarına göre üç kısıma ayrılırlar:
a) Basit yapılı isimler
b) Türemiş yapılı isimler
c) Bileşik yapılı isimler
a. Basit yapılı isim – Navdêrên Xwerû
Herhangi bir yapım eki almamış, başka bir isimle birleşmemiş kök halindeki isimlere basit isimler denir. Bu tür yalın isimlerden farklı kategoride isim ve kelimeler elde edilir.
Örneğin:
Mirov ‘insan’, ajal ‘hayvan’, sî ‘gölge’, dar ‘ağaç’, gul ‘gül’, çiya ‘dağ’, deşt ‘ova’, yek ‘bir’, dudu ‘iki’, sor ‘kırmızı’ vs.
b. Türemiş isimler – Navdêrên pêkhatî:
İsimlerden, fiil kökleri ve sıfatlardan oluşan isimlerdir. Sonlarına aldıkları yapım ekleri sayesinde oluşurlar.
Birden fazla kelimelerin bileşiminde ortaya çıkan isimlere denir. Ek almadan oluştukları için, şekil bakımdan yeni bir varlığın ifade edilmesini sağlarlar.
Bu tür isimler tam olarak kalıplaştıkları için, tek bir kelime olarak kullanılırlar.
