Kürtçe Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna girer. Kürt dilleri kolu altında Kurmançça (Kurmancî) veya Kuzey Kürtçesi, Soranice (Soranî) veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Kurmanci lehçesi, en yaygın konuşulan Kürt lehçesidir. 15-17 milyon kişi tarafından daha çok Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan’da konuşulmaktadır.
Yılmaz BAĞLAR
KÜRTÇE DÜZENSİZ FİİLLERİN SİSTEMATİĞİ
Bir dilde fiiller o kadar önemli yapılardır ki; sıralama, zaman ve anlam gibi cümlenin temel yapıları fiile göre şekil alır. Fiilin formu değiştiğinde, cümledeki zaman değişir, dolayısıyla cümlenin anlamı da değişir. Bu yüzden fiiller bir dilin olmazsa olmazlarıdır. Ancak düzenli fiillerle beraber, düzensiz fiiller de bir hayli fazladır. Bu sadece Kürtçe için değil, diğer tüm diller için, dil öğreniminde karşı karşıya kalınan büyük bir sorundur. Bu yüzden dil öğrenen insanların karşılaştıkları en büyük sorunlardan bir tanesi düzensiz fiillerdir. Haliyle bu husus dil öğrenimini de zorlaştıran etmenlerden bir tanesidir.
Ancak düzensiz fiillerin sayısı ne kadar fazla olursa olsun, bu, o kadar da başıboş oldukları anlamına gelmez. Zirâ bu düzensiz fiillerin kendi içerisinde bir mantık ve sistematiği vardır. Bu düzensiz fiilerin yüzde sekseni belli başlı formlarla şekillenip çekimleniyor. Peki bu fiiller hangi formlarla nasıl değişiyor ona bakalım:
Kürtçe’de fiillerin esas dört çeşit mastar hali var(mastar: fiiliin –mek,-mak’lı hali). –în’li mastar hali, -andin’lı mastar hali, -in ya da –n’li mastar hali ve birleşik fiiller. –în ve –andin’lı mastar hali olan fiiller düzenli fiillerdir. Ancak –in yada –n’li mastar hali olan fiiller ise düzensiz fiillerdir.
Sonu –in ile biten düzensiz fiilerde, eğer –in’den hemen önce “t” varsa, bu fiiller aşağıdaki formlarla çekimlenebilir. Dolayısıyla bu fiillere “tin”lı mastar hali olan fiiller demek daha faydalı olacaktır. Kezâ Kürtçe’deki düzensiz fiillerin yüzde doksanını bu fiiller yani “tin”lı mastar hali olan fiiler teşkil etmektedir. Şimdiki zaman ve emir kipinde(ki emir kipi aynı zamanda gelecek zamanın da kipiyle aynı forma sahiptir) çekimlerinde –tin düşer ve aşağıda göreceğimiz formlara göre çekimlenirler.
Eğer filin kökündeki ikinci hecede “a” harfi varsa, bu harf “ê” harfi olarak değişir. Bu yapı –tin’li mastar haline sahip bütün fiiller için geçerlidir:
Eğer düzensiz fiil sadece bir heceli ise ve mastar kipi olan –n’nin yanındaki harf eğer “a” veya “û” ise, -n ile beraber düşerler ve sadece sesli harf kalır. Ya da bazı durumlarda “a” harfi “ê” harfi olarak değişir.
Örnek:
Fiil Şimdiki Zaman Emir Kipi
Çûn diçe biçe Bûn dibe bibe Dan dide bide Pan dipê bipê Zan dizê bizê
İstisna: Man(dimîne, bimîne) vb.
Yukarıda da gördüğümüz gibi, bu formlarla, fiileri çekimleyebilir ve fiile yeni bir form kazandırabiliriz. Ancak göz ardı edilmeyecek bir gerçek var ki, bütün düzensiz fiilleri bu formlara göre çekimleyemeyiz. Zaten yukarıda gördüğümüz her form için verdiğimiz birer istisna bunun en büyük göstergesidir. Bazı fiiller var ki tamamıyla başıboş ve hiçbir form ile çekimlenemezler. Bu yüzden Kürtçe’yi yeni öğrenen kişilerin bu türden fiilleri ezberlemeleri gerekir.
Örnek:
Fiil Şimdiki Zaman Emir Kipi
Anîn tîne bîne
Birin dibe bibe
Dîtin dibîne bibîne
Hatin tê bê
Kirin dike bike
Man dimîne bimîne
Vb.
Yukarıdaki belli başlı örneklerde olduğu gibi, tam düzensiz fiiller nasıl ki tüm dillerde varlar, Kürtçe’de de mevtutturlar. Yukarıdaki örnekleri çoğaltabiliriz. Ancak yine de şunu belirtmek gerek ki, tam düzensiz fiillerin sayısı, formlara göre değişen fiillere göre çok daha azdır.
Şunu yine hatırlatmakta fayda var ki, yukarıda değindiğimiz formüller, tek tek verilen istisnalarda olduğu gibi; bazen bazı fiilleri çekimleyemezler. Ancak unutmamalıyız ki bu form ve förmüllerle, fiillerin yüzde seksenini çekimleyebiliriz.
BERNAMEGEH
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
