Kürtçe Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna girer. Kürt dilleri kolu altında Kurmançça (Kurmancî) veya Kuzey Kürtçesi, Soranice (Soranî) veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Kurmanci lehçesi, en yaygın konuşulan Kürt lehçesidir. 15-17 milyon kişi tarafından daha çok Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan’da konuşulmaktadır.
Dili öğrenmek alfabe ile başlar. Kürtçe’de seslerin birbirine yakınlığı, birbirine yakın seslerden oluşan sözcüklerin bulunması, Kürtçe alfabedeki seslerin doğru okunmasını zorunlu kılmaktadır.
Kürtçe alfabede 31 harf vardır. (Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Êê, Ff, Gg, Hh, Ii, Îî, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Ûû, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz) Kürtçe’de ayrıca iki sesin birlikte söylendiği (xw) bir diftongda bulunur. Bu harflerin okunuşu şöyledir:
A a: Kürtçe’de “a” uzun okunur Örnek: Av (su), Agir (ateş), B b: Türkçe’deki “b” gibi okunur.
Örnek: Bav (baba),bar (yük), bizin (keçi), ber (taş)
C c: Türkçe’deki “c” gibi okunur. Örnek: Cam,conega (tosun), cot (çift/karasaban), car (kere), cêwî (ikiz) Ç ç: Kürtçe’deki “ç” vurgulu ve vurgusuz olmak üzere iki varyantlıdır. Çoğunlukla vurgulu varyantı kullanılır. Bu okunuş biçimi şöyledir: Dilin ön kısmı ön damağa (diş arkası) yapıştırılarak çıkarılır. “ç” ile ondan sonra gelen harf arasında “h” harfi varmış gibi okuyarak, “ç” harfinin vurgulu varyantını kullanabiliriz.
D d: Bu harf de tamamen Türkçedeki d gibidir. Örnek: Dev (ağız), der (dışarı), dar (ağaç), dîl (esir), dil (kalp / yürek)
E e: Türkçe’de kullanılan “e” harfi gibi ağız hafîf açılarak çıkarılır. Örnek: Ez (ben), erê (evet), dest (el), te (sen =çekilmiş hali) Ê ê: Türkçe’deki “beş, yedi, dedi” kelimelerindeki “e” sesi gibi söylenir. Kısaca bu sesin söylenişi esnasında ağız sağa ve sola kasılarak yayvan hale getirilir. Sesin çıkışı esnasında alt dudak aşağı çekilerek hava dışarı bırakılır. Örnek: Êzing (odun), êvar (akşam), tê (gelir, geliyor), sêwî (yetim
F f: Aynen Türkçe’deki “f” harfi gibi okunur. Örnek: fîstan,find (mum), fîdan (fidan), firotin (satmak) G g: Kürtçe alfabesinin bu harfi de Türkçe’deki “g” gibi okunur. Örnek: ga (öküz), gul (gül), goşt (et), gotin (söz /söylemek)
H h: Kürtçe alfabenin bu harfi her zaman okunur, hiç bir zaman yutulmaz, Türkçe’deki “h” gibidir.Örnek: hebûn (var olmak/ malik olmak), hatin (gelmek), hêlîn (kuş yuvasi), hîv-heyv (ay) Halk arasında Hh sesinin Arapça”nın etkisiyle az da olsa okunan bir başka varyantı var, bu sadece Arap kökenli kelimelerde görülür Örnek: Hesen, Hecî, Husên vb. I i: Türkçe”nin “ı” sından daha kısadır. “i” sesinin hafif çıkışıdır. Anlaşılması için bir karşılaştırma yapalım: Türkçe’deki “ışık” sözcüğünde geçen “ı” uzun bir sestir; oysa Kürtçe’deki “kirin” sözcüğünde geçen “i” sesi, kısa bir sestir. Örnek: kirin (yapmak), birin (götürmek), mirin (ölmek)
Î î: Türkçe’nin “i”sinden daha uzun okunur. Anlaşılması için bir karşılaştırma yapalım: Türkçe’de “bir” sözcüğünde geçen “i” kısadır. Oysa Kürtçe’deki “bîr” (muhakeme gücü / şuur / kuyu) sesinde geçen “î” uzun okunur. Diğer bir deyimle, iki “ii” birlikteymiş gibi okunur Örnek: îsot (acı biber), îsal (bu sene), bîr (muhakeme gücü / şuur / kuyu), şîr (süt) J j: Aynen Türkçe’deki “j” gibi okunur: Örnek: jin (kadın), jar (zayıf /güçsüz), jor (yukarı), jêr (aşağı)
K k: Kürtçe’nin bu harfi de vurgulu ve vurgusuz olmak üzere iki varyantlıdır. En fazla vurgulu biçimi kullanılır. Vurgulu biçimi dilin ortası üst damağın ortasına (yumuşak damak) yapıştırılarak çıkarılır. Kısaca “g” ile “k” arası bir sestir. Örnek: Kevir (khevır = taş), kevok (khevok = güvercin), kerî (kherî = parça /küçükbaş hayvan sürüsü), kovik (khovik = honi), kavir (khavır = toklu) Vurgusuz varyantı çok az kulanılır. Türkçe’deki “k” gibi okunur. Örnek: Ketin (düşmek), kes (şahıs), kîsik (küçük cüzdan / torbacık), kûsî (kaplumbağa)
Dikatinize: “K” ile başlayan çok az kelime hem vurgulu, hem de vurgusuz okunur. Vurguya göre anlamları da değişir. Kürtçe’de bütün sözcükler cins takısı aldıklarından, bu tür sözcükler zorluk çıkarmazlar. Örnek: Vurgusuz- kar (iş) Karê min pir giran e. (İşim çok ağır.) Vurgulu- kar (oğlak): Kara bizinê belek e. (Keçinin oğlağı alacalıdır.) Vurgusuz- ker (eşek): Kera me xweş dibeze. (Eşeğimiz iyi koşar.) Vurgulu- ker (sağır): Mêrikê ker diçe mal. (Sağır adam eve gidiyor
) Not: Kürt yazarların önemli bir kısmı, yanlış anlaşmayı önlemek için, “sağır” ve “eşek” anlamına gelen “ker” sözcüğünden “sağır” anlamına geleni; yani vurgulu olan “ker” sözcüğünü iki “rr” ile “kerr” biçiminde yazıyor.
L l: Aynen Türkçe’deki “L” gibi okunur. Örnek: Lêv (dudak), law (oğlan çocuk), lepik (eldiven), lal (lal, dili ağır)
M m: Türkçe’deki “m” gibi okunur. Örnek: Mêr (erkek, yiğit), mîh (koyun), mîr (derebey, emir)
N n: Türkçe’deki “n” gibi okunur. Örnek: Nav (ad, isim), nan (ekmek), nîr (boyunduruk), nok (nohut), hinar (nar)
O o: Türkçe’deki “o” gibi okunur. Örnek: Ol (din), ode (oda), por (saç), sol ( ayakkabı), sor (kırmızı)
P p: İki varyantlı olup büyük çoğunluğu vurgulu okunur. Vurgulu ses şöyle çıkarılır: Üst dudak çok güçlü bir şekilde alt dudağa yapıştırılarak vurgulu okunur. “P” ile “b” arası bir ses çıkarılır: Örnek: Vurgulu- “p” sesinden sonra “h” de varmış gibi, yukarıda açıklanan ağız ve dil hareketlerinin biçimine uygun okunur. Par (phar = geçen sene), pêrar (Phêrar = evveli sene / iki sene önce), pişt (phışt = sırt), pîşe (phîşe = meslek) Vurgusuz- Türkçe’deki “p” gibi okunur. pîl (pil), parçe (parça), pol (sınıf)
Q q: Türkçede genizden çıkan “k” sesi gibi okunur. Dilin arka kısmı damağın arka kısmına yapıştırılarak birden açılır ve “kanun” kelimesindeki “k” gibi sert biçimde söylenir. Örnek: Qer (siyahın bir tonu), qam (boy), qolinc (omuz)
R r: Agırlıklı olarak Türkçe’deki “r” gibi okunur. Örnek: Roj (güneş / gün), rez (üzüm bağı), rev (kaçış), rîs (yün iplik)
S s: Türkçe’deki “s” gibi okunur. Örnek: Sîr (sarmısak), simêl (bıyık), sal (yıl), sar (soğuk) Ş ş: Türkçe’deki “ş” gibi okunur. Örnek: Şil (ıslak / yaş), şal (pantolon), şev (gece)
T t: Kürtçe’deki bu harfinde vurgulu ve vurgusuz olmak üzere iki varyantı vardır. Büyük çoğunlukla vurgulu varyant kullanılır. Vurgulu- Dilin ön kısmı, damağın ön kısmına yapıştırılarak birden açılır. Bir diğer deyimle “th” şeklinde okunur. Tav (thav = güneş ışını), tarî (tharî= karanlık), tîr (thîr= ok), tûj (thuj = biber acısı), tal (thal = ot acısı) Vurgusuz- Türkçe’deki “t” gibi okunur. Tor (file / ağ), tas (tas), ta (sıtma), tar (tünek ağacı)
U u: Türkçe’deki “ü” harfine yakın bir sestir. Ya da “hü” biçiminde okunur. Örnek: Gul (ghül= gül), kurd (khürd = kürt), gund (ghünd = köy), tu (thü = sen), gur (ghür = kurt) Û û: Türkçe’deki “u” gibi okunur. Sözcük başında kullanılmaz. Örnek: Bûn (olmak /varolmak), çûn (gitmek), tû (dut), rû (surat/sima), rûn (yağ), şûn (yer)
V v: Türkçe’deki “v” gibi okunur. Örnek: Varik (piliç), vala (boş), bav (baba), dev (ağız), van (bunlar)
W w: Bu ses Türkçe’de yoktur. Dudak “o” sesinde olduğu gibi yuvarlaklaştırılır, birden açılarak “oue” birlikte seslendiriliyormuş gibi bir ses çıkarılır. İngilizce “What”da söylenen “w” sesi gibi çıkarılır. Örnek: War (ouear = yayla), wan (ouean= onlar), wî (ouei = o – eril), wê (oueê = o ” dişil), werîs, (oueeris = urgan)
X x: Bu ses bir arka damak sesidir. Arka damaktaki birikintiyi çıkarmak için çıkarılan sese benzer. Örnek: Xal (ğhal = dayı), xanî (ğhanî = ev/bina), xew (ğhew = uyku), xort (ğhort = genç), xanim (ğhanım = hanım)
Y y: Aynen Türkçe’deki “y” gibi okunur. Örnek: Yek (bir), yar (sevgili), yêzdan (Allah /Tanrı), yadîgar (hediye)
Z z: Türkçe’deki “z” sesi gibidir. Örnek: Ziman (dil / lisan), zanîn (bilmek), zarava (lehçe) zava (damat /güvey), zêr (altın) XW xw (diftong): Bu çift ses Türkçe’de yoktur. “x” ve “w” seslerinin beraber okunuşudur. Aşağı yukarı şöyle bir ses “ğhoue” Örnek: Xwar (ğhouar =yedi), xwendin (ğhouendın = okumak, ) xwestin (ğhouastın = istemek)
