Kürtçe, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna girer. Türkiye’nin doğu ve güneydoğusu denilen Kuzey Kürdistan’da, Suriye’nin kuzeyi olarak adlandırılan Batı Kürdistan’da, Irak’ın kuzeyi olarak bilinen Güney Kürdistan’da ve kuzeydoğusu ile İran’ın batısında yaşayan yani Doğu Kürdistanda yaşayan Kürtler tarafından konuşulur. Kürtçe Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nde ve De facto özerk olan ”Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi’nde” resmi dil statüsüne sahiptir. Kürtçe bugün dünyanın dört bir yanına dağılmış, asimile olmamış dil ve kültürlerini koruyan Kürtler tarafından konuşulmaktadır.
Kürtçenin Ergatif bir dil olması nedeniyle Kürtçede KULLANILAN BAŞLICA İKİ ÇEŞİT zamir vardır. İlki sade Sade (xwerû) olanlar ve ikincisi ise bükümlü (tewandî)’dir. Zamirler İsimlerin yerine kullanılırlar. Kürtçede 11 çeşit zamir bulunmaktadır.
Zamirler konusunda mutlaka Sade ve Bükümlü çekim ve kullanımlarını iyi anlamak gerekmektedir. Zamirler konusunun anlamamız gereken şifresi budur.
Kürtçe Şahıs Zamirleri / Cînavkên Kurdî (1. Grup)
– I –
– Roj baş, tu kurdî zanî.
– Belê, ez kurd im. Ya tu‘
– Erê, ez jî kurd im. Lê ew‘
– Ew jî kurd e.
–Ez, tu, ew kurd in.
– Erê em kurd in.
–Hûn jî kurd in’
– Na! Em laz in.
–Ez, tu, ew kurd in…
– Belê, em kurd in. Hûn jî laz in.
– Belê ew jî laz in.
ez: ben (birinci tekil şahıs zamiri)em: biz (birinci çoğul şahıs zamiri)
tu: sen (ikinci tekil şahıs zamiri)hûn: siz (ikinci çoğul şahıs zamiri)
ew: o (üçüncü tekil şahıs zamiri)ew: onlar (üçüncü çoğul şahıs zamiri)
Wateyên Peyvên Kurdî (Kürtçe Sözcüklerin Anlamları)
baş: iyi,
rojbaş: günaydın, merhaba, iyi günler
tu: sen (yalın hal)
Kurd: Kürt,
Tirk: Türk
Laz: Laz
Tukurd î‘: Sen Kürtsün’
belê / erê: evet
Ezkurdim.: Ben Kürdüm.
Lêtu‘: Ya sen’
jî: de / da
ezjî: ben de
Ezjîkurdim.: Ben de Kürdüm.
ew: o, onlar (her iki cins için)
Lêew‘: ya o’
Emkurdin: Biz Kürdüz.
kî: kim
Ewkîne‘: Onlar kimdir.
Ewlazin.:Onlar Lazdır.
na: hayır
ne: değil
wisa / wiha / weha / usa: öyle, böyle, şöyle
Na, newihaye!: Hayır öyle değil!
wekî: gibi, benzer, tarzında
û: ve, ile (bağlaç)
hûn: siz
1. grup zamirlerin ilk biçimi ile bazı basit cümleler kuralım:
Ez qelew im. (Ben şişmanım.) Em qelew in. (Biz şişmanız.)
Tu qelew î. (Sen şişmansın.) Hûn qelew in. (Siz şişmansınız.)
Ew qelew e. (O şişmandır.) Ew qelew in. (Onlar şişmanlar.)
Dikkat ederseniz qelew (şişman) sözcüğü sessiz harf ile bitiyor. Sonu sessiz harf ile biten sözcüklere gelen ekler ‘ez ….. im’, ‘tu ….. î’, ‘ew ….. e’, ’em ….. in’, ‘hûn ….. in’ ve ‘ew ….. in’ biçimindedir.
Pêhînî (Alıştırma)
Alıştırmadaki boş yerleri aşağıda verilen uygun sözcüklerle doldurarak yeni cümleler yazınız. Yazdığınız cümleleri sesli biçimde okuyunuz.
bedew (güzel) ‘ ciwan (genç) ‘ nexweş (hasta) ‘ şoreşger (devrimci) ‘ Ahmed
Ez ……………’ im. / Tu ……………’î. / Ew ……………’e.
Em ……………’in. / Hûn ……………’ in. / Ew ……………’ in.
Ez Kurdî Fêr Dibim-4
Bu dersimizde de 3. derste öğrendiğimiz Kürtçedeki şahıs zamirlerinin ilk biçimini alıştırmalarla pekiştirmeyi sürdüreceğiz.
Dersimize küçük bir hatırlatma ile başlayalım. Kürtçe de ‘bûn-olmak‘ fiilinin takıları Türkçenin tersine sözcükten ayrı yazılır, ancak okunurken bitişikmiş gibi okunur. Ayrıca Kürtçedeki ‘bûn‘ fiilinin takıları hiç değişmez, zira Kürtçede ses uyumu kuralı yoktur.
Mînak (örnek):
Ezciwanim. Ben gencim.
Tuciwanî. Sen gençsin.
Ewciwane. O gençtir.
Emciwanin. Biz genciz.
Hûnciwanin. Siz gençsiniz.
Ewciwanin. Onlar gençtir.
– im: (bûn / olmak fiilinin sessiz harfle biten sözcüklerden sonra kullanılan birinci tekil şahıs takısı)
– î: (bûn / olmak fiilinin sessiz harfle biten sözcüklerden sonra kullanılan ikinci tekil şahıs takısı)
– e: (bûn / olmak fiilinin sessiz harfle biten sözcüklerden sonra kullanılan üçüncü tekil şahıs takısı)
– in: (bûn / olmak fiilinin sessiz harfle biten sözcüklerden sonra kullanılan çoğul şahıs takısı)
NOT (Têbinî): Yukarıda verdiğim takılar, sözcükten ayrı yazılır. Ancak okunurken bitişikmiş gibi okunur. ‘Ez ciwan im‘ cümlesindeki ‘im‘ takısını, okurken ‘ciwanim‘ şeklinde, bitişikmiş gibi okuyun.
Pêhînî (alıştırma):
Aşağıdaki sözcükleri ‘bûn / olmak‘ fiiline uygun çekin.
tirk, alman, mêr (erkek), jin (kadın).
Ez tirk …… ….. alman ……. ….. mêr ….. ………………
Tu tirk …… ….. alman ……. ……………… ………………
Ew tirk …… ….. alman ……. ……………… ………………
Em tirk …… ….. alman ……. ……………… ………………
Hûn tirk …… ….. alman ……. ……………… ………………
Ew tirk …… ….. alman ……. ……………… ………………
Şahıs zamirleri ile şimdiye kadar olumlu cümleler kurduk. Kürtçede cümleye olumsuzluk anlamı katan eklerden biri olan ‘ne’ takısını kullanarak cümleyi olumsuz biçimiyle de söyleyebiliriz. (olumsuzluk eki zamanlara ve kiplere göre farklılık gösterebiliyor. Bu durumu gelecek derslerde ayrıca inceleyeceğiz. ‘ne’ takısı, şimdiki ve gelecek zamanda kullanılan olumsuzluk takısıdır.)
Mînak (Örnek):
Ez kumsor im. Ez ne kumsor im.
Tu kumsor î. Tu ne kumsor î.
Ew kumsor e. Ew ne kumsor e.
Em kumsor in. Em ne kumsor in.
Hûn kumsor in. Hûn ne kumsor in.
Ew tev kumsor in. Ew ne kumsor in.
Ez şagirt im. Ez ne şagirt im.
Tu şagirt î. Tu ne şagirt î.
Ew şagirt e. Ew ne şagirt e.
Em şagirt im. Em ne şagirt im.
Hûn şagirt im. Hûn ne şagirt im.
Ew şagirt im. Ew ne şagirt im.
Wateyê Peyvan (Sözcüklerin Anlamları)
kumsor : kırmızı başlık
keç : kız çocuğu
biçûk : küçük
sor : kırmızı
li : yer bildiren edat
ser : baş
soro : kızarmış, kızarık
leqab : lakap
şagirt : öğrenci
Hûn jî peyvan di hevokan de bikarbînin. / Siz de sözcükleri cümlede kullanın.
pênûs : kalem
zanist : bilim insanı
navdar : tanınmış, ünlü
dersdar : ders veren
peyv : sözcük
hevok : cümle
karker : işçi
karanîn : gerçekleştirmek, yerine getirmek.
Ez karker im. Ez zanist im.
Tu karker ….. Tu ……………
Ew ………….. Ew …………..
Em ………….. Em …………..
Hûn ……….. Hûn ………..
Ew ………….. Ew …………..
Ez navdar im. Ez dersdar im.
Tu …………… ….. …………..
Ew ………….. ………………..
………………… ………………..
………………… …………………
………………… …………………
Ez ne karker im. Ez ne zanist im.
Tu … karker ….. Tu ……………
Ew ………….. Ew …………..
Em ………….. Em …………..
Hûn ……….. Hûn ………..
Ew ………….. Ew …………..
Ez ne navdar im. Ez ne dersdar im.
Tu …………… ….. …………..
Ew ………….. ………………..
………………… ………………..
………………… …………………
………………… …………………
Birinci grup şahıs zamirleri ile cümle oluştururken yalnızca tek sözcük kullanmak zorunda değiliz. Diğer derslerde ağırlıkla göreceğiz, ama bu dersten itibaren de arzu ederseniz iki üç sözcüğün desteğiyle yeni cümleler kurabilirsiniz. Ancak burada dikkat etmemiz gereken önemli noktalardan biri sözcüklerin eril veya dişil olmasıdır. Kürtçede her sözcüğün bir cinsiyeti vardır. Az sayıda sözcük nötrdür. Eril ve dişillerin aldıkları takılar farklı olduğu için süzcüğün eril veya dişil olduğunu bilmeli ve takıları ona göre kullanmalıyız. (Kürtçede cins edatı eril için ‘ê’, dişil için ise ‘a’ dır. Her iki cinsin çoğulunda ‘ên’ edatı kullanılır. Büküm durumunda ise eril için ‘î’, dişil için ise ‘ê’ takısı kullanılır. Gelecek derslerde bunları inceleyeceğiz. Şimdilik bir ara bilgi olarak bu durum hafızanızda kalsın.)
Ez keçeke kumsor im. Ez ne keçeke kumsor im.
……………………………… ………………………………
……………………………… ………………………………
……………………………… ………………………………
……………………………… ………………………………
……………………………… ………………………………
Ez kurekî zîrek im. Ez ne kurekî zîrek im.
……………………………… ………………………………
……………………………… ………………………………
……………………………… ………………………………
……………………………… ………………………………
……………………………… ………………………………
Not: Örnekte de görüldüğü gibi Kürtçede niteleme sıfatları, Türkçeden farklı olarak isimden sonra geliyor.
Keç : Kız çocuğu
Keçek : Bir kız çocuğu (-ek takısı, yek=bir sözcüğünden gelir ve sözcüğe tek
olduğu anlamını katar.)
Kur : Erkek çocuğu
Kurek : Bir erkek çocuğu (-ek takısı, yek=bir sözcüğünden gelir ve sözcüğe tek
olduğu anlamını katar.)
Zîrek : Çalışkan, başarılı
KÜRTÇE DE ZAMİRLER 2
Bu dersimizde Kürtçedeki 1. Grup Şahıs Zamirlerinde nesnesi sesli bir harfle biten sözcüklerin kullanımın biçimini öğreneceğiz.
Bir önceki ders için hatırlatma notu:
Kürtçede cins edatı eril için ‘ê’, dişil için ise ‘a’ dır. Her iki cinsin çoğulunda ‘ên’ edatı kullanılır. Büküm (tewandin) durumunda ise eril için ‘î’, dişil için ise ‘ê’ takısı kullanılır. Elbet erîl ve dişil için bazı durumlarda, örneğin ‘ê’ ve ‘o’ da kullanılır. (keçikê = kızcağız [kadın için] ya da kuriko = çocukcağız [erkek için] örneğinde olduğu gibi.) Çekimli biçimde ise dişiller için keçeke (bir kız), mehîneke (bir kısrak), dotmameke (bir amca kızı), eriller için ise kurekî, zilamekî, pismamekî de denilebilir.
Hatırlarsanız 3. ve 4. dersimizde nesnesi sesiz bir harfle bittiğinde 1. tekil şahıs için ‘im’, ikinci tekil şahıs için ‘î’, üçüncü tekil şahıs için ‘e’, çoğul şahıslar için de ‘in’ takılarını kullanmıştık.
Bu dersimizde 1. Grup Şahıs Zamirlerinde nesnesi sesli bir harfle (a, e, ê, i, î, o, u, û) biten sözcüklerdeki kullanım biçimini öğreneceğiz.
– II –
– Roj baş. Ez Nurîme. Lê tu’
– Ez jî Hêvî me.
– Ez Nurî me, tu Hêvîyî
– Ew kî ye’
– Ew Gulêye.
– Ez gundî me.
– Ez jî gundî me.
– Ew kî ye’
– Ew jî gundî ye.
– Em gundîne.
– Lê hûn çine‘
– Em bajarî ne’
– Erê, em gundî ne, hûn bajarî ne.
– Belê, em gundî ne. Hûn bajarî ne. Ew çi ne’
–Ew jî bajarî ne.
Wateyên peyvên Kurdî (Kürtçe sözcüklerin anlamı)
Erê / Belê : Evet
Na : Hayır
bajarî : şehirli
rêziman : dilbilgisî
gundî : köylü
Ez gundî me. : Ben köylüyüm.
Tu gundî yî. : Sen köylüsün.
Ew gundî ye. : O köylüdür.
Em gundî ne. : Biz köylüyüz.
Hûn gundî ne. : Siz köylüsünüz.
Ew gundî ne. : Onlar köylüdürler.
Lê tu’ : Ya sen’
– me: (bûn / olmak fiilinin sesli harfle biten sözcüklerden sonra kullanılan birinci tekil şahıs takısı)
– yî: (bûn / olmak fiilinin sesli harfle biten sözcüklerden sonra kullanılan ikinci tekil şahıs takısı)
– ye: (bûn / olmak fiilinin sesli harfle biten sözcüklerden sonra kullanılan üçüncü tekil şahıs takısı)
– ne: (bûn / olmak fiilinin sesli harfle biten sözcüklerden sonra kullanılan çoğul şahıs takısı)
Pêhînî (alıştırma):
Aşağıdaki sözcükleri ‘bûn / olmak‘ fiiline uygun çekin.
Elî, Nokta, Hevra, sêwî (yetim)
Ez Elî …… ….. Nokta……. ….. Hevra ….. ………………
Tu Elî…… ….. Nokta……. …………………. ………………
Ew Elî…… ….. Nokta……. …………………. ………………
Em Elî…… ….. Nokta……. …………………. ………………
Hûn Elî…… ….. Nokta……. …………………. ………………
Ew Elî…… ….. Nokta……. …………………. ………………
Bûn / Olmak fiilinin olumsuz hali
Önceki derslerde verdiğimiz olumsuzluk hali yine aynıdır. Cümleye olumsuzluk anlamı katmak için ne- ekini kullanırız.
Ez ne îngîlîzî me
Tu ………………….
Ew …………………
Em …………………
Hûn ………………..
Ew ………………….
Pirsên li jêr bibersivînin. / Aşağıdaki soruları cevaplandırın.
Pirs (Soru) Bersîv (Cevap)
Tu kurd î’ Na, ez ne kurd im. / Belê, ez kurd im.
Ew alman e’ …………………………………………………..
Hûn polonî ne’ …………………………………………………..
Ew pispor in’ …………………………………………………..
Tu şagirt î’ …………………………………………………..
Hûn şoreşger in’ …………………………………………………..
Ew Sînem e’ Na, ew ne Sînem e. Ew Zînê ye.
Hûn dixtor in’ Na, ……………………………………………
Tu mamoste yî’ Belê, ………………………………………….
Ew Gulê ye’ Na, ……………………… . Ew …………….
KÜRTÇE DE ZAMİRLER 3
Kürtçe Şahıs Zamirleri / Cînavkên Kurdî (2. Grup)
– Min sêv xwar.
– Te çi xwar’
– Min mişmiş xwar.
– Navê wê çi ye’ (dişil)
– Navê wê Eyşan e.
– Navê wî çî ye’ (eril)
– Navê wî Elî ye.
– Mamoste li me dinêre’
– Li we jî dinêre.
– Belê, li wan jî dinêre.
İkinci grup şahıs zamirleri hebûn (varolmak, malik olmak) fiilinin tüm kip ve zamanları ile geçişli fiillerin[1] tüm kiplerinin geçmiş zamanlarında kullanılır. Bu derste konuyla ilgili temel bilgileri verdikten sonra, önümüzdeki iki ders boyunca 2. grup şahıs zamirleri ile cümleler kuracağız, ayrıca iyelik sıfatı (malikiyet bildiren sıfatlar) olarak kullanım biçimlerini de öğreneceğiz.
Min: Ben / Te: Sen / Wê (Dişil) – Wî (Eril): O / Me: Biz / We: Siz / Wan: Onlar
Min sêv xwar. Ben elma yedim.
Te sêv xwar. Sen elma yedin.
Wî sêv xwar. (eril için) O elma yedi. (Elmayı yiyen erkektir.)
Wê sêv xwar. (dişil için) O elma yedi. (Elmayı yiyen kadındır)
Wateyên peyvên Kurdî (Kürtçe sözcüklerin anlamları)
nav : isim / ad
navê min : benim adım.
navê wî : onun adı (eril için)
navê wê : onun adı (dişil için)
li : de /da (yer bildiren edat)
mamoste : öğretici / öğretmen / ders veren
li vir : burada
karker : işçi / proleter
mal : ev
gund : köy
li gund : köyde
mezin : büyük
zewicî : evli
zarok : çocuk
hebûn : var olmak
heye : var
hene : vardırlar
jin : kadın / eş
law / kur : erkek çocuk
keç /qîz : kız çocuk
keçik : kız /kızcağız
biçûk /piçûk : küçük
du / dudu : 2 (iki)
sal : yıl / sene
sali : yaş / yaşında
xwarin : yemek
sêv : elma
welat : ülke
fêkî : meyve
Pêhînî/ Alıştırma
Pirs (soru) Bersîv (cevap)
Navê te çî ye’ Navê …….. Fehîm e.
Navê wî çî ye’ Navê …….. Sebrî ye.
Navê wê çî ye’ Navê ……. Ezîze ye.
Navê wê çî ye’ Navê …….. Sorgul e.
Navê wan çî ne’ Navê …….. fêkî ne.
Navê te çî ye’ Navê min ……………. e /ye.
Navê welatê te çi ye’ Navê welatê min……………. e /ye.
Mala te li ku ye’ Mala min li ……………. e.
Tu zewici yî’ Erê ez ……………. me.
Zarokên te hene’ Erê, zarokên min …………….
[1] Geçişli Fiiller: Nesne alabilen fiillerdir. Yani fiil ‘ne, neyi, kimi” sorularına cevap verebilmelidir. Ancak bu nesne her zaman cümlede bulunmayabilir.
Örnek: Askerdeki dayıma her hafta yazardım.
Yazan kim’‘ Ben (özne)
Yazılan ne’‘ Mektup (nesne)
Nesne cümlede bulunmasa da ‘yaz-‘ fiilinden nesnenin ‘mektup’ olduğunu anlıyoruz. Bu durumlarda fiilimiz geçişli bir fiildir. yaz-, al-, anlat-, oku-, dinle-, ver-, gör-, sev-, at- fiilleri geçişli fiillere örnek olarak verilebilir.
KÜRTÇE DE ZAMİRLER 4
Bükümlü Ve yalın zamirlerin değişik biçimlerde kullanımı
İyelik [malikiyet] Sıfatları
Kürtçede iyelik sıfatları, ikinci grup zamirler (bükümlü zamirlerin) ile aynıdır.
Zamir / İyelik Sıfatı Zamir anlamı İyelik Sıfatı anlamı
Min Ben Benim
Te Sen Senin
Wî (eril) / Wê (dişil) O Onun
Me Biz Bizim
We Siz Sizin
Wan Onlar Onların
Örnek:
hevalê min (arkadaşım / benim arkadaşım)
mala te (evin / senin evin)
birayê wî (onun kardeşi / malik olan erildir [e.])
birayê wê (onun erkek kardeşi / malik olan dişildir [d.])
dibistana me (okulumuz / bizim okulumuz)
pirtûkên we (kitaplarınız / sizin kitaplarınız)
zarokên wan (çocukları / onların çocukları)
Mala birayê min heye. / Benim kardeşimin evi var. / Kardeşimin evi var.
Mala birayê te heye. ………………………………………………………………………..
Mala birayê wî heye. ………………………………………………………………………..
Mala birayê wê heye. ………………………………………………………………………..
Mala birayê me heye. ………………………………………………………………………..
Mala birayê we heye. ………………………………………………………………………..
Mala birayê wan heye. ………………………………………………………………………..
Siz de şu sözcüklerin Kürtçesini yazın. / Hûn jî kurdiya van peyvan binivîsînin.
Benim arkadaşımın kitabı var. ……………………………………………………………….
Senin arkadaşının kitabı var. ……………………………………………………………….
Onun arkadaşının kitabı var. (e.) ……………………………………………………………….
Onun arkadaşının kitabı var. (d.) ……………………………………………………………….
Bizim arkadaşımızın kitabı var. ……………………………………………………………….
Sizin arkadaşınızın kitabı var. ……………………………………………………………….
Onların arkadaşının kitabı var. ……………………………………………………………….
Okuma Parçası / Metna Xwendinê
(Okuma parçasını Türkçeye çeviriniz ve aşağıdaki soruları parçaya göre yanıtlayınız.)
Hevnasîn
Ez kurd im. Hevala min tirk e. Ez Diyarbekirî me. Tu ji ku yî’ Tu jî kurd î’ Navê min Ehmed e. Navê hevala min Eyşe ye. Navê te çi ye’ Ez mamoste me. Hevala min bijişk e. Tu çi karî dikî’ Tu jî mamoste yî’ Gundekî me heye. Li gundê me 5 (pênc) mal heye. Gundê we jî heye’ Gundî cotkarî dikin. Erdên wan hene. Erdên wan bi bereket in. Gundiyên we çi karî dikin’ Ew jî cotkarî dikin’ Li gund mala me heye. Mala me mezin e. Mala we jî mezin e’ Çar (4) birayên min û du (2) xwîşkên min hene. Çend bira û xwîşkên te hene’
Wateya peyvên kurdî
heval : arkadaş, yoldaş
ji : -den / -dan
gund : köy
nav : isim
mamoste : öğretmen
bijişk : doktor
kar : iş
mal : ev
cotkar : çiftçi
erd : toprak
mezin : büyük
bira : erkek kardeş
xwîşk : kız kardeş
-ên : çoğul eki
Pirs Bersîv
Navê te çi ye’ ………………………………………
Tu ji ku yî’ ………………………………………
Navê hevala te çi ye’ ………………………………………
Navê hevalê te çi ye’ ………………………………………
Hevala te ji ku ye’ ………………………………………
Hevalê te ji ku ye’ ………………………………………
Gundê we heye’ ………………………………………
Li gund mala we heye’ ………………………………………
Mala we çend ode ne’ ………………………………………
Hûn çend bira û xwîşk in’ ………………………………………
Dîyalog
– Roj baş!
– Roj baş bira.
– Tu baş î’
– Sipas, lê tu’
– Ez jî baş im.
– Navê te çi ye’
– Navê min Sîdar e.
– Lê navê te’
– Cindî ye.
– Tu ji ku yî’
– Ez ji gundekî Diyarbekirê me.
– Navê gundê we çi ye’
– Navê gundê me Peyas e.
– Di gundê we de çend mal hene’
– Di gundê me de 25 (bist û pênc) mal hene.
– Mala te heye’
– Belê, malekî min heye.
– Mala wê keçikê li ku ye’
– Mala wê li gund e.
– Lê mala wî lawikî’
– Mala wî li bajêr e.
Kişi zamirleri üzerine kısa bilgi (öğrendiklerimizin özeti):
Daha önceki derslerde birinci çeşit zamirleri gördük. Yalın (1. Grup zamirler) zamirler, ‘ez, tu, ew, em, hûn, ew’ biçimindedir. Yalın zamirler Kürtçede üç önemli görevi üstlenmişlerdir.
1- Geçişli (nesne alan) geçişsiz (nesne almayan) bütün fiillerin şimdiki zamanlarının çekiminde kullanılırlar.
2- Geçişsiz fiillerin geçmiş zamanlarının çekiminde kullanılırlar.
Örnek:
şimdiki zaman
geçişsiz geçişli Ez diçim.(ben gidiyorum.) Ez dibêjim. (ben söylüyorum:)
geçmiş zaman
geçişsiz geçişli Ez çûm. (ben gittim.) Min got. (Ben söyledim.)
3- Gelecek zaman çekiminde de yalın zamirler kullanılır.
Örnek:
Ez ê biçim. (gideceğim) Ez ê bêjim. (söyleyeceğim)
Cînavkên tewangî (bükümlü kişi zamirleri):
yekjimar (tekil) pirjimar (çoğul)
Min Me
Te We
Wê ‘ Wî Wan
Têbinî: İkinci grup ya da bükümlü kişi zamirleri iki görevi üstlenmişlerdir.
1 – Mülkiyet [malikiyet-iyelik] zamirleri olarak kullanılır.
Örnek:
pirtûka min : benim kitabım / kitabım
keça min : benim kızım / kızım
kurê min : benim oğlum / oğlum
pozê min : benim burnum / burnum
2 ‘ İsimlerin bükümlü halinin kullanıldığı yerlerde zamir olarak kullanılırlar.
İkinci grup (bükümlü) kişi zamirlerinin isimlerin bükümlü halinin kullanıldığı yerlere bağlı olarak kullanıldığı üç durum var. [Bu durumların her birine vesile olan konuları önümüzdeki derslerden itibaren ayrı bölümler halinde işleyeceğiz.]
1. Edatlarla [bi, ji, li, bi, re, de (…)] bir araya gelince 2. grup zamirler (bükümlü zamirler) kullanılır.
Örnek;
isim zamir
li keçikê li wê
bi şivanî /şivên re bi wî re
2) Tamlamalarda tamamlanan isim (dolayısıyla zamir) yalın, tamlayan isim (dolayısıyla zamir) bükümlüdür.
Örnek
İsim tamlaması
Zarokên dibistanê (okul[un] çocukları) (zarok tamlanan yalındır, dibistan tamlayan bükümlüdür)
Zamir tamlaması
Ewên wê (zarokên dibistanê, yerine)
Nanê şivanî /şivên ewê wî
Nanê şivanan ewê wan
3) Cümle içinde
a) Bir cümlede eğer fiil geçişsiz ise [geçişsiz fiilli cümlelerde nesne yoktur] özne olan isim (dolayısıyla onun yerine geçen zamir) bütün zaman çekimlerinde (geçmiş, şimdi, gelecek vs. ) yalındır, öznenin tekil ve çoğulluğu kendisinden değil, cümlenin yükleminden (fiilinden) anlaşılır.
Örnek
‘hatin’ geçişsiz filli bir cümle
Özne isim Özne zamir
Geçmiş zaman
Berx hat (kuzu geldi) Ew hat (O geldi)
Berx hatin (kuzular geldi) Ew hatin (Onlar geldi)
Şimdiki zaman
Berx tê (kuzu geliyor) Ew tê (O geliyor)
Berx tên (kuzular geliyor) Ew tên (Onlar geliyor)
Gelecek zaman
Berx ê bê (kuzu gelecek) Ew ê bê (O gelecek)
Berx ê bên (kuzular gelecek) Ew ê bên (Onlar gelecek)
b) Bir cümlede eğer fiil geçişli ise bütün geçmiş zamanlarda özne olan isim (dolayısıyla zamir) bükümlü, nesne olan isim (dolayısıyla zamir) yalındır. Bu zamanlarda nesne yalın olduğu için tekil ya da çoğulluğu fiilin çekimi sayesinde anlaşılır.
Şimdiki ve gelecek zamanlarda, özne olan isim (dolayısıyla zamir) yalın, nesne olan isim (dolayısıyla zamir) bükümlüdür. Bu zamanlarda ise özne yalın olduğu için tekil ve çoğulluğu fiil çekimi sayesinde belirlenir.
Yani ilk zamanlarda fiil nesneyi, ikinci zamanlarda özneyi belirler
Örnek
‘mêjandin’ geçişli fiiliyle
Geçmiş zaman
Mîyê berx mêjand (koyun kuzuyu emzirdi) Wê ew mêjand.
Mîyê berx mêjandin (koyun kuzuları emzirdi.) Wê ew mêjandin.
Burada çok yapılan bir yanlışa değinmekte yarar var. Özne çoğul da olsa fiil nesneye göre tekil veya çoğul çekimi alır. Yani;
Mîyê berx mêjand (koyun kuzuyu emzirdi) Wê ew mêjand.
Mîyan berx mêjand (koyunlar kuzuyu emzirdi) Wan ew mêjand.
olmalıdır
Şimdiki zaman
Mî berxê dimêjîne (koyun kuzuyu emziriyor) Ew wê dimêjîne
Mî berxê dimêjînin (koyunlar kuzuyu emziriyor.) Ew wê dimêjînin.
Mî berxan dimejîne (Kyun kuzuları emziriyor.) Ew wan dimêjîne.
Gelecek zamanlar da şimdiki zaman gibi oluşur.
Lêkera hebûn (varolmak, malik olmak fiili)
Lêkera hebûn (varolmak, malik olmak fiili)
Hebûn fiili hem var olmak anlamında varlık cümlelerinin oluşturulmasında, hem de iyelik sıfat ve zamirleri ile beraber sahip olmak anlamlarında kullanılır.
Bir şey veya şeylerin bir yerde varolması anlamındaki kullanımında, tekil için heye, çoğul için ise hene şeklinde çekilir. (Kaynak: Uygulamalı Kürtçe Dersleri, Baran Rizgar, Doz Yayınları)
Erênî (olumlu)
Yekjimar (tekil) Pirjimar (çoğul)
ez heme (ben varım) em hene (biz varız)
tu heyî (sen varsın) hûn hene (siz varsınız)
ew heye (o var) ew hene (onlar var[lar])
Nerênî / Neyînî (olumsuz)
yekjimar pirjimar
ez tune me (ben yokum) em tune ne …………………………….
tu tune yî ………………………… hûn tune ne …………………………….
ew tune ye…………………………. ew tune ne …………………………….
Bir şeyin elde bulunması, var olması.
Yekjimar:
erênî
Nan heye. (ekmek var)
Nanekî min heye (Benim bir ekmeğim var.)
nerênî / neyînî
Nan tune ye. (Ekmek yok.)
Nanê min tune ye. (Benim ekmeğim yok.)
Pirjimar:
Erênî
Nan hene. (Anlaşılır çeviri: Ekmekler var.)
(Kelimesi kelimesine tercüme: Ekmek varlar)
Nanên min hene. (Anlaşılır çeviri: Benim ekmeklerim var.)
Têbinî (not): Kürtçe’nin kurmancî lehçesinde yalın halde bulunan (aidiyet, malikiyet zamiri almayan vb.) kelimeler çoğul takısı almazlar. Kelimenin çoğul oluşu fiilin aldığı çoğul takısından anlaşılır. İlk örnek cümlemiz ‘Nan hene.’ cümlesini kelimesi kelimesine tercüme ettiğimizde durum daha rahatlıkla anlaşılır.
Örnek:
Yalın halde kelimesi kelimesine esas anlam
Kürtçe Kelime anlamı Gerçek anlamı
Nan heye Ekmek var Ekmek var.
Nan hene Ekmek varlar Ekmekler var.
Bükümlü halde kelimesi kelimesine esas anlam
Kürtçe Kelime anlamı Gerçek anlamı
Nanê min heye. Ekmek benim var. Benim ekmeğim var.
Nanên min hene. Ekmekler benim varlar. Benim ekmeklerim var.
Metna Xwendinê
(Metni okuyarak, sözlükten yararlanıp Türkçe’ye çevirin. Metinle ilgili soruları cevaplayın.)
Gundê me
Ez ji gundekî Diyarbekirê me. Gundê me gundekî biçûk e. Navê wî Sêgir e. Di gundê me de 25 mal hene. Li gund dibistanek jî heye. Dibistanê de mamosteyekî heye. Navê wî Murad e.
Di gund de xaniyekî min jî heye. Di mala min de sê ode hene. Yek oda razanê, ya duduyan oda rûniştinê, ya sisiyan jî oda mêvana ye.
Di oda rûniştinê de teregên pirtûkan hene. Hemû tereg tijî pirtûk in. Pirtukên min wekî dilê min in. Li ba min pirtûk, rojname û kovar jî hene. Ma pirtûkên we jî hene’ Eger tune ne, pirtûkan bikirin û bixwînin. Xwendin tiştekî herî baş e.
Pêhînî
Pirs Bersîv
Navê gund çi ye’ …………………………………………………………………….
Li gund dibistan heye’ …………………………………………………………………….
Mala wî çend ode ye’ …………………………………………………………………….
Navê mamoste çi ye’ …………………………………………………………………….
Ew ji pirtûkan hez dike’ …………………………………………………………………….
Xwendin tiştekî çawa ye’ …………………………………………………………………….
Wateya peyvên kurdî
ji : ….den/….dan
gundekî : bir köy (gund +yek+î (eril çekim takısı)
me : bizi /bize/ bizim / biz (bükümlü hal)
gundê me : bizim köy
wî : ona / onu / o (bükümlü hal)
di …. de : …. de /….da (içinde)
di gundê me de : Köyümüzde / köyümüzün içinde
mal : ev / daire
bist û pênc : 25
hene : vardırlar
dibistan : okul
dibistanekî : bir okul
xanî : bina /ev
xaniyekî : bir bina / bir ev
xaniyekî min : bir evim
xaniyekî min jî : bir evim de
heye : var /vardır
sê : 3
yek : 1
du : 2
oda razanê : yatak odası
oda rûniştinê : oturma odası
oda mêvana : misafir odası
razan : yatmak
rûniştin : oturmak
mêvan : misafir
sisiyan : üçüncü /3.
ya : cinsiyet belirleyen ön takı/ bu takı dişiler için dir.
