KÜRTÇEDE ERİL VE DİŞİL AYRIMI – KÜRTÇE DİLBİLGİSİ

Kürtçenin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z Bunun yanında “xw” ve “rr” digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürtçe Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça’daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir[22] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürtçe alfabede “rr” (ڕ) sesiyle birlikte “ll” (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Kürtçe Sözcüklerde Eril ve Dişil Ayrımı

1. A)Canlı varlıkları gösteren sözcüklerin cinsi:

1) Erkek varlıkları gösteren bütün cins adlarla, özel adlar erildir.

Örneğin;

Mirov (adam, erkek)

Bav (baba)

Cotkar (çiftçi)

Rîspî (ileri gelen, ak sakallı, yaşlı)

Hesp (at, aygır)

Beran (koç)

Nêrî (teke)

Soro (erkek özel adı)

2) Dişi varlıkları gösteren bütün cins ve özel adlar dişildir.

Örneğin;

Jin (kadın)

Dê/ Dayik (anne)

Kebanî (ev kadını)

Çêlek (inek)

Mehîn (kısrak)

Mî (koyun)

Bizin (keçi)

Rewşen (kadın özel adı)

İstisna: Baran (yağmur), Keser (acı, sıkıntı), Şêr (aslan), Xem (gam, keder) erkek ya da kadın özel adı olarak kullanılabilirler, o durumda uygun olan cinsi edinirler.

3) Bazı hayvanların erkek ve dişi oluşuna göre değişik ad alırlar. Fakat bazı hayvanların tek bir cinsi vardır.

Örneğin;

Rovî (tilki) eril

Şêr (aslan) eril

Kevok (güvercin) dişil

Qijik (karga) dişil

4) Hayvanın cinsiyeti belirtilmek istenirse, erkek için nêr, dişi için mê epiteti kullanılır.

Örneğin;

Ker (eşek) er. => Kerê nêr (erkek eşek), Kera mê (dişi eşek)

Hirç (ayı) diş. => Hirçê nêr (erkek ayı), Hirça mê (dişi ayı)

Kew (keklik) er. => Kewê nêr (erkek keklik), Kewa mê (dişi keklik)

Kêvroşk (tavşan) er. => Kêvroşkê nêr (erkek tavşan), Kêvroşka mê (dişi tavşan)

5) Bazı durumlarda hayvanın cinsiyetini belirten sıfat adın önüne eklenir ve yeni bir bileşik sözcük ortaya çıkar.

Örneğin;

Nêreker (erkek eşek)

Maker (dişi eşek)

Nêrekew (erkek keklik)

Mêkew (dişi keklik) *marî de denir.

Mange (inek)

Dêlegur (dişi kurt)

1. B) Canlı varlıklardan başka nesneleri gösteren sözcüklerin cinsi:

1) Şunlar erildir:

*Yek’den (Bir) başka bütün sayı adları

*Akarsuları gösteren sözcükler ve özel adlar

*Madenlerin ve metallerin adları

*Ad olarak kullanılan renklerin adları

*Büyükbaş ve küçükbaş hayvanlardan elde edilen ürünlerin çoğu ve bütün süt mamullerinin çoğu.

İstisna olarak; hirî (yün), liva (ince yün), lorik (lor peyniri) dişildir.

2) Şunlar dişildir:

*Oturulan yerleri gösteren adları. İstisna olarak; kon (çadır), xanî (ev), axur (ahır), stewl (tavla) sözcükleri erildir.

*Taşıtları ve ulaştırma araçlarını gösteren adlar.

*Akarsu adları dışında, bütün coğrafi özel adlar (şehirler, ülkeler, dağlar vb.)

*Gökte bulunan ya da gökten düşen herşeyi belirten sözcükler ve atmosfer olaylarının çoğu. İstisna olarak; ezman (gök) ve ba (rüzgar) erildir.

*Zamanı ve bölümlerini gösteren sözcüklerin çoğunluğu. Bazıları birkaç lehçede erildir.

*Hastalıkları, ağrıları, yaraları gösteren adlar.

*Ekmek (nan) ve benzerleri ile et (goşt) hariç, pişmiş yemeklerin adları.

*Müzik aletleri ve büro gereçleri

*Ateşli silahların hepsi. İstisna: şûr (kılıç), gürz (topuz), bivir (balta), tevirzîn (iki ağızlı balta)

*İstisnasız olarak gövdesine –î getirilerek yapılan bütün soyut sözcükler:

Mezinahî (büyüklük)

Spehîtî (güzellik)

Dirêjahî (uzunluk)

Mêranî (cesaret)

Camêrî (cömertlik)

Xizanî (fakirlik)

=> Somut bir anlam taşıdığı takdirde, -i’li adlar eril olabilir. Örneğin; belekî (kar tanesi), karwanvanî (kervancı)

*Ad olarak kullanılan bütün mastarlar; Nalîn (inleme), Mirin (ölüm), Dayîn (Bağış), Jîn (besin, yiyecek).

1. C) Değişik cinste sözcükler

*Normalde eril oldukları halde gösterdikleri kişi kadın olan sözcükler dişil olabilirler.

Örneğin;

Heval er. (arkadaş), hevala min (kadın) arkadaşım

Dijmin er. (düşman), dijmina min (kadın) düşmanım

Dost er. (dost), dosta min (kadın) dostum

Cîran er. (komşu), cîrana min (kadın) komşum

Mîr er. (emir), Mîra Botan ( Botan emiresi)

* Ad olarak kullanılan sıfatlar erkek bir varlığı gösterdikleri zaman eril, dişi bir varlığı gösterdikleri zaman dişil olurlar.

Delalê min (erkek) sevgilim

Delala min (kadın) sevgilim

*Anlamına göre cinsi değişen bazı sözcükler;

Mal diş. (ev) => Mal er. (mal, mülk)

Ben diş. (tarla sekisi) => Ben er. (bağ, ilinti)

Dar diş. (ağaç) => Dar er. (odun)

Kaynak:

-Celadet Elî Bedirxan’ın Grameri.

Bernamegeh Türkçe

UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!