Kürt dili, Hint-Avrupa dil ailesi içinde yer alır. Dünya’daki en büyük dil grubu olan bu dil ailesi, Avrupa ve Hint olmak üzere iki kola ayrılır. Kürtçe de diğer Asya dilleri gibi bu ailenin Hint kolu içinde, İrani alt kolunda yer alır. İrani diller içinde ise Kürt dili Kuzeybatı İrani diller içinde yer almaktadır. Kürtçe eski İran dilleri içinde, Zerdüştlük dininin kutsal kitabı Avesta’nın yazıldığı Medçe ile ilişkilendirilmektedir. Kürtçe, Farsça, Belucice, Peştuca gibi dillerle akrabadır. Bu diller birçok yönden birbirine benzer. Tıpkı Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca gibi Latin kökenli dillerde olduğu gibi bu dillerde birçok ortak sözcük mevcuttur.
Kürtçe Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna girer. Kürt dilleri kolu altında Kurmançça (Kurmancî) veya Kuzey Kürtçesi, Soranice (Soranî) veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Kurmanci lehçesi, en yaygın konuşulan Kürt lehçesidir. Yaklaşık 20 milyon kişi tarafından daha çok Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan’da konuşulmaktadır.
LEHÇELER:
1) Kurmancî (Kirdasî, Kurdmancî, Kurmanciya jorê)
2) Soranî (Kelhûrî, Babakurdî, Kurmanciya jêrê)
3) Zazakî (Kirmanckî, Dimilkî, Kirdkî)
4) Goranî (Hewramî)
5) Loranî (Lorî)
Kürtçede Şimdiki Zaman Fiillerin Çekimi Nasıl Yapılır
(Dema Niha)
Dersin başlangıcında belirtmem gereken en önemli durumlardan biri Kürtçede çekim ve yapım eklerinin Türkçeden çok farklı kullanıldığını belirtmektir. Kürtçede ekler baştan, ortadan ve sondan cümlenin yapısına katılabilirler.
Örnek:
çûn fiili ==> Şimdiki zaman 1. tekil şahıs çekimi ==> diçim ==>
di ==> ön ek; im ==> 1. tekil şahıs çekim eki (sonek)
vexwarin fiili ==> Şimdiki zaman 1. tekil şahıs çekimi ==> vedixwim ==>
di ==> şimdiki zaman ön eki (burada ortaya gelmiş.); im ==> 1. tekil şahıs çekim eki (sonek)
Bir başka belirtmek istediğim bir konu da Kürtçedeki fiiller ve mastar ekleri üzerinedir. Konumuz ilerledikçe emir kipleri üzerinde duracağız. Kürtçede emir kiplerini bilmek fiil çekimlerinde bize ciddi kolaylıklar sağlayacaktır. Çünkü Kürtçede çok sayıda mastar eki var. Bu durum nedeniyle kurala uymayan bağımsız fiiller de çokça var. Bu tür kurala uymayan fiillerin birçoğunu ancak bol miktarda pratik yaparak ve emir kiplerini bilerek öğrenebiliriz. İşin özeti, şimdiden etrafınıza Kürtçe bolca emirler vermeye başlayın.
Bu kısa notlardan sonra şimdi dersimize başlayabiliriz.
Dema Niha (Niha, Nika) (Şimdiki Zaman)
Türkçe’de mastar kökü hem şimdiki zaman, hem de geçmiş zaman köküdür. Örneğin, ‘gitmek’ fiilinin kökü ‘git’dir. ‘mek’ mastar takısıdır. ‘git’ kökü hem şimdiki zaman (gidiyor), hem de geçmiş zaman (gitti) kökü olarak kullanılır.
Kürtçe’de ise durum farklıdır. Kürtçede istisnalar hariç şimdiki zaman kökünü bulmanın bazı kuralları vardır. Kürtçe bilenler emir kipi vasıtasıyla bulabilirler. Kürtçe’yi yeni öğrenenler ise beli kuralları kavramak zorunda.
‘-an, -ûn, -în, -istin, -irin’ ile biten mastarlı (Türkçe’deki ‘ol-mak, yap-mak, gel-mek’ biçiminde kullanılan -mek ve -mak eklerinin kullanıldığı fiiller gibi) fiillerde bu takılar kaldırıldığında şimdiki zaman kökü elde edilir.
Örnek:
çûn ==> ç-ûn ==> Çûn fiilinde ”ûn’ mastar ekini attığımızda geriye ‘ç’ kalır ki Kürtçede çûn fiilinin şimdiki zaman kökü sadece ‘ç’ dir.
Kürtçede de Türkçede olduğu gibi zaman takıları kullanılır. Türkçedeki şimdiki zaman takısı ‘-yor’dur ve fiil kökünden sonra gelir: ‘geli-yor.’
Kürtçe’dekî şimdiki zaman takısı ‘di’ edatıdır. Bu edat fiilin şimdiki zaman kökünden önce gelir: ‘di-ç’
Fiil çekim esnasında tabii olarak kişi zamirlerinin takılarını da alır.
O zaman ‘di-ç’ fiilimiz, 1. tekil şahıs takısını da alarak ‘di-ç-im’ biçimine dönüşür. (Burada ez kişi zamirinin takısının -im olduğunu anımsayınız.)
Örnek:
– çûn / git fiilini şimdiki zaman kipinde, 1. grup (yalın) kişi zamirlerine uygun olarak çekelim: (çûn ==> mastarı ==> -ûn)
Yekjimar (tekil) Pirjimar (çoğul)
Ez diçim Em diçin
Tu diçî (sen gidiyorsun)
Hûn diçin (siz gidiyorsunuz)
Ew diçe (o gidiyor)
Ew diçin (onlar gidiyorlar)
– xwarin / yemek fiilini şimdiki zaman kipinde, 1. grup (yalın) kişi zamirlerine uygun olarak çekelim: (xwarin ==> mastarı ==> -arin)
Yekjimar (tekil) Pirjimar (çoğul)
Ez dixwim (Ben yiyiyorum)
Em dixwin (Biz yiyiyoruz)
Tu dixwî (Sen yiyiyorsun)
Hûn dixwin (Siz yiyiyorsunuz)
Ew dixwe (O yiyiyor)
Ew dixwin (Onlar yiyiyor)
Pêhînî 1
‘-an, – ûn, -în, -istin, -irin’ ile biten bazı fiillerin şimdiki zaman kökleri aşağıdaki tabloda sıralanmışlar. Bu fiillerin çekimini, yukarıda verilen şimdiki zaman örnek çekimlerine göre yapalım:
xwarin ==> dema niha’de ==> dixwim
Ez dixwim(Ben yiyiyorum)
Tu dixwî (Sen yiyiyorsun)
Ew dixwe (O yiyiyor)
Em dixwin (Biz yiyiyoruz)
Hûn dixwin (Siz yiyiyorsun)
Ew dixwin (Onlar Yiyiyorlar)
dan ==> vermek
……………………………………………………………………………………………………………….
kirîn ==> satın almak
……………………………………………………………………………………………………………….
birin ==> götürmek
……………………………………………………………………………………………………………….
kolan ==> kazmak
……………………………………………………………………………………………………………….
bûn ==> olmak
……………………………………………………………………………………………………………….
pirsîn ==> sormak
……………………………………………………………………………………………………………….
Pêhînî 2
Bu fiilleri örneğe uygun olarak şimdiki zaman kipinde cümle içinde kullanalım:
xwarin ==> dema niha’de ==> dixwim
Ez nan dixwim(Ben ekmek yiyiyorum)
Ez nanê sêlê dixwim.(Sac ekmeğini yiyiyorum)
Ez sêvên sor dixwim(Ben kırmızı elmaları yiyiyorum)
dan
……………………………………………………………………………………………………………….
kirîn
……………………………………………………………………………………………………………….
birin
……………………………………………………………………………………………………………….
girtin
……………………………………………………………………………………………………………….
kolan
……………………………………………………………………………………………………………….
bûn
……………………………………………………………………………………………………………….
pirsîn
Wateya peyvên Kurdî (Kürtçe sözcüklerin anlamı)
balkêş : dikkat çekici
jimartin : saymak
dijmêre :sayıyor
dalastin /alastin : yalamak
qeşartin : meyve sebze soymak
dergûş : bebek / beşik
çav :göz
çavên xwe : kendi gözlerini
mêş : sinek
parastin : korumak /savunmak / sözüne sahip olmak
nêrîn : bakmak
deketin : çıkmak
seyran : gezi /piknik
goşt : et
biraştin : kızartmak
hedan : dişlik /oyalanma
nayne : getirmiyor
stûn : direk
dev : ağız
rê : yol
devê rê : yol kenarında
jimartin : saymak
ji bêhedaniyan : sıkıntıdan
xew : uyku
di xew re çûn :uykuya dalmak
peya bûn : inmek
hemû : tüm
hêz : güç
bi hemû hêza xwe ve : bütün gücüyle
guvaştin : sıkmak
mil : omuz /kol
bajar /bajêr : şehir
Di nava bajêr de digerin : şehirin içinde dolaşıyoruz
cûda /cuda : ayrı / başka
tiştekî cuda : başka bir şey.
cîhan : dünya
Bu küçük anlatım da yapıları biribirine benzeyen fiiller kulanılmıştır.
Bu fîiler de bir grup teşkil etmektedirler. Biz bunlara dördüncü grup fiiler diyoruz. Bu tür fiilerin de şimdiki zaman kökü bir sisteme dayalı.
Örnek: “parastin”
Bu tür fiillerde “tin” takısı atılır, geriye “paras” kökü kalır. Paras kökünün son hecesindeki “a” büküm kuralına uygun “ê” ile yumuşatılır, “s” harfi de biraz tizleşir. Sonuçta bu kök “parêz” kökü ortaya çıkar.
Bu açıklamaya uygun şimdiki zaman çekimi
Parastin
Ez diparêzim
Tu diparêzî
Ew diparêze
Em diparêzin
Hûn diparêzin
Ew diparêzin.
Pêhînî 1
Mînak:
otobûsê tiştên balkêş.
Di otobûsê de tiştên balkêş hene.
1 –bajêr – dikanên mezin. 2 – dibistan mamosteyên baş jî
2 – mal – meywe û sewze jî 4 – li almanyayê – kurd jî
Pêhînî 2
Mînak
Keçik – dest bira parastin.
Keçik bi destan birayê xwe diparêze.
1 – Dergûş – dest – çavên – parastin. 2 – Lawik – destan – serê – parastin
3 – Mirîşk (tavuk) – per – çêlik – parastin
4 – bizin – qiloçên – kara – parastin.
BAZI FİİLLERİN ŞİMDİKİ ZAMAN ÇEKİMLERİ
Şimdiki Zaman ekinin – yor olduğunu unutmamak gerek.
OLUMLU ÇEKİM CÜMLELERİ:
Vexwarin: İçmek
Ez vedixwim: Ben içiyorum
Tu vedixwî: Sen içiyorsun
Ew vedixwe: O içiyor
Em vedixwin: Biz içiyoruz
Hûn vedixwin: Siz içiyorsunuz
Ew vedixwin: Onlar içiyorlar.
Bar Kirin: Taşımak
Ez bar dikim: Ben yüklüyorum
Tu bar dikî: Sen yüklüyorsun
Ew bar dike: O yüklüyor
Em bar dikin: Biz yüklüyoruz
Hûn bar dikin: Siz yüklüyorsunuz
Ew bar dikin: Onlar yüklüyorlar.
Maf Xwarin:
Ez maf dixwim: Ben hak yiyorum
Tu maf dixwî: Sen hak yiyorsun
Ew maf dixwe: O hak yiyor
Em maf dixwin: Biz hak yiyoruz
Hûn maf dixwin: Siz hak yiyorsunuz
Ew maf dixwin: Onlar hak yiyorlar.
OLUMSUZ ÇEKİM CÜMLELERİ
Şimdiki zamanda olumsuz yapmak için ‘di’ önekinin yerine ‘na’ getirmemiz gerektiğini unutmayalım.
Örnekler:
Baz Dan: Koşmak, Atlamak
Ez baz nadim: Ben koşmuyorum
Tu baz nadî: Sen koşmuyorsun
Ew baz nade: O koşmuyor
Em baz nadin: Biz koşmuyoruz
Hûn baz nadin: Siz koşmuyorsunuz
Ew baz nadin: Onlar koşmuyorlar.
Betal Kirin: İptal Etmek, Ertelemek
Ez betal nakim: Ben iptal etmiyorum
Tu betal nakî: Sen iptal etmiyorsun
Ew betal nake: O iptal etmiyor
Em betal nakin: Biz iptal etmiyoruz
Hûn betal nakin: Siz iptal etmiyorsunuz
Ew betal nakin: Onlar iptal etmiyorlar
BERNAMEGEH
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
