Dünyanın en büyük dijital sözlüğü Wikipedia, yeryüzünde konuşulan dillerin kelime hazinelerini araştıran bir veri yayınlandı. Binlerce dil arasında yapılan bilimsel araştırma açıklandı.
Söz konusu verilere göre, dünyanın şu anda en zengin dili, 6 milyon 96 bin 983 kelimeye sahip olan İngilizce. Listede ikinci sırayı Madagaskar’da konuşulan ve 5 milyon 824 bin 781 kelimeye sahip olan Madagasî, üçüncü sırayı da 3 milyon 543 bin 158 kelimeyle Fransızca alıyor. Dördüncü sırada 1 milyon 28 bin 346 kelimeyle Rusça, beşinci sırada 911 bin 553 kelimeyle Sırpça – Hırvatça, altıncı sırada 892 bin 405 kelimeyle İspanyolca, yedinci sırada 835 bin 203 kelimeyle Çince, sekizinci sırada 807 bin 592 kelimeyle Almanca, dokuzuncu sırada 730 bin 686 kelimeyle Kürtçe, onuncu sırada da ise 716 bin 656 kelimeyle Flamanca (Felemengce) yer alıyor. Listede Türkçe 20., Farsça 44., Arapça ise 45. sırada bulunuyor.
Yukarıda ki görece araştırmadanda anlaşıldığı gibi Kürtçe zenginlik bakımından dokuzuncu sıradadır. Yalnız her dilin kendince zengin ve değerli olduğunu unutmamak gerek. Konuşulan her dil aslında insanlığın kendi öz kültürel zenginliğidir.
Kürtçede Takılar (1)
Ad yalın haldeyken taşıdığı anlamın belirginliğinde ve genişliğinde değişiklik yapmak için ona eklenen bazı öğelere takı diyoruz. Takılar şunları göstermeye yarar:
1) Ad belirgin olduğu halde, bir başka sözcükle onu daha belirgin duruma getirmek;
Hesp-ê Soro (Soro’nun atı)
2) Belirsiz durumda olduğunu göstermek;
Hesp-ek (Bir at)
A) Tamlama Takısı
Tamlama takısı yalın haldeki bir ad ile onu tamlayacak olan her öğe (epitet, ad, zamir, sözcük grubu) arasında ilinti kurmak için kullanılır. Takıldığı sözcüğün cinsine ve sayısına göre aşağıdaki biçimleri alır:
-ê tekil eril için
-a tekil dişil için
-ên her iki cinsten çoğul için
1) Tekil Eril:
* Bir epitetle belirli adlar:
Hespê boz (boz at)
Nanê hişk (kuru ekmek)
Goştê sor (kırmızı et)
Darê stûr (kalın sopa)
Konê reş (kara çadır)
*Bir adla tamlanan adlar:
Hespê Soro (Soro’nun atı)
Nanê tenûrê (tandır ekmeği)
Goştê golikan (dana eti)
Darê şivên (çobanın sopası)
Konê axê (ağanın çadırı)
*Bir zamirle tamlanan adlar:
Hespê min (Benim atım)
Nanê te (Senin ekmeğin)
Goştê wî (Onun eti)
Darê me (Bizim sopamız)
Konê we (Sizin çadırınız)
Hespê wan (Onların atı)
2) Tekil dişil
*Bir epitetle tamlanan adlar:
Mehîna qenc (iyi kısrak)
Şeva sar (soğuk gece)
Kêra piçûk (küçük bıçak)
Ava germ (sıcak su)
Dara heşîn (yeşil ağaç)
Mirîşka qelew (yağlı tavuk)
*Bir adla tamlanan adlar:
Mehîna Soro (Soro’nun kısrağı)
Şeva baranê (yağmur gecesi)
Kêra pola (çelik bıçak)
Ava çem (dere suyu)
Dara gund (köyün ağacı)
Mirîşka pîrê (yaşlı kadının tavuğu)
*Bir zamirle tamlanan adlar:
Mehîna min (benim kısrağım)
Şeva te (senin gecen)
Kêra wî (onun bıçağı)
Ava me (bizim suyumuz)
Dara we (Sizin ağacınız)
Mirîşka wan (Onların tavuğu)
3) Her iki cinste çoğul
*Bir epitetle tamlanan adlar:
Hespên boz (boz atlar)
Mehînên qenc (iyi kısraklar)
Kêrên mezin (büyük bıçaklar)
Avên sar (soğuk sular)
*Bir adla tamlanan adlar:
Nanên tenûrê (tandır ekmekleri)
Darên şivên (çobanın sopaları)
Hespên Soro (Soro’nun atları)
Mehînên Soro (Soro’nun kısrakları)
Avên Kurdistanê (Kürdistan’ın suları)
Kêrên pola (çelik bıçaklar)
*Bir zamirle tamlanan adlar:
Hespên min, te, wî/wê, me, we, wan (benim, senin, onun, bizim, sizin, onların atları)
Mehînên min, te, wî/wê, me, we, wan (benim, senin, onun, bizim, sizin, onların kısrakları)
B) Belgisiz Takı
*Yalın haldeki belirli ad belgisizlik takısı denilen takının eklenmesiyle belirli kılınabilir. Tekil dişil ve eril için –ek, her iki cinsin çoğulu için –in.
Örneğin;
Hespek (bir at) Hespin (atlar)
Nanek (bir ekmek) Nanin (ekmekler)
Darek (bir sopa) Darin (sopalar)
Mehînek (bir kısrak) Mehînin (kısraklar)
Şevek (bir gece) Şevin (geceler)
Kêrek (bir bıçak) Kêrin (bıçaklar)
** Belgisiz durumdaki ad gene de bir tümleçle ya da epitetle tamamlanmış olabilir. O zaman belgisizlik takısı aşağıdaki biçimleri alır:
-ekî (tekil eril için)
-eke (tekil dişil için)
-ine (her iki cinsin çoğulu için)
1) Tekil eril:
*Belgisiz durumda, ama bir epitetle tamamlanmış adlar:
Hespekî boz (boz bir at)
Nanekî hişk (kuru bir ekmek)
Goştekî sor (kırmızı bir et)
Darekî stûr (kalın bir sopa)
Konekî reş (kara bir çadır)
*Belgisiz durumda, ama bir adla tamamlanmış adlar:
Hespekî Soro (Soro’nun bir atı)
Nanekî tenûrê (bir tandır ekmeği)
Goştekî golikan (bir dana eti)
Darekî şiven (bir çoban sopası)
Konekî koçeran (bir göçer çadırı)
*Belgisiz durumda, ama bir zamirle tamamlanmış adlar:
Hespekî min, te, wî/wê, me, we, wan (Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların bir atı)
2) Tekil dişil:
*Belgisiz durumda ama bir epitetle tamamlanmış adlar:
Mehîneke qenc (iyi bir kısrak)
Şeveke sar (soğuk bir gece)
Kêreke piçûk (küçük bir bıçak)
Dareke mezin (büyük bir ağaç)
Mirîşkeke reş (kara bir tavuk)
*Belgisiz durumda, ama bir adla tamamlanmış adlar:
Mehîneke Soro (Soro’nun bir atı)
Şeveke baranê (bir yağmur gecesi)
Kêreke pola (bir çelik bıçak)
Aveke çeman (bir dere suyu)
Mirîşkeke pîrê (ihtiyarın bir tavuğu)
*Bir zamirle tamamlanmış adlar:
Mehîneke min, te, wî/wê, me, we, wan (Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların bir kısrağı)
3)İki cinsin çoğulu
*Bir epitetle tamlama:
Hespine boz (boz atlar)
Darine stûr (kalın sopalar)
Konine reş (kara çadırlar)
Mehînine qenc (iyi kısraklar)
Mirîşkine spî (beyaz tavuklar)
Kêrine tûj (keskin bıçaklar)
*Bir adla tamlama:
Hespine Soro (Soro’nun atları)
Darine şiven (çobanın sopaları)
Konine koçeran (göçer çadırları)
Mehînine axê (ağanın kısrakları)
Kêrine pola (çelik bıçaklar)
*Bir zamirle tamlama:
Hespine min, te, wî/wê, me, we, wan (Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların atları)
Açık heceyle sona eren bir sözcük söz konusu olduğunda eklenen takı;
a)bir bağlantı ünsüzü araya girerek son heceyle takıyı kaynaştırır ya da;
b)son ünlü ile birleşip büzüşür.
1)“–a” ünlüsüyle sona eren sözcükler: bağlantı ünsüzü “-y” dir. Takılar son ünlüyle birleşip büzüşebilir de.
–a’lı eril sözcükler; zava (damat), çiya (dağ), bira (erkek) kardeş, peya (adam), ga (öküz), ra (kök), ba (rüzgar)
-a’lı dişil sözcükler; çira (lamba), ka (saman), ta (humma, sıtma)
2) –e ile biten sözcükler: bağlantı ünsüzü –y’dir. Büzüşebilir de.
5) –û ile biten sözcükler: bağlantı “-w” ile sağlanır, ve -û’nun yerine –i geçer. Ama, bazı bölgelerde w’nun yerine –y kullanılır ve û’da değişiklik olmaz. Belgisizlik takısıyla büzülmüş hali vardır.
-o’lu dişil sözcükler: serşo (banyo), co (ark, kanal)
Öncelikle diğer iki yazıda gördüğümüz takılarımızı hatırlayalım;
1) Tamlama takısı:
-ê tekil eril için
-a tekil dişil için
-ên her iki cinsten çoğul için
2) Belgisiz takı:
*Yalın haldeyse;
-ek tekil ve dişi eril için
-in her iki cinsin çoğulu için
*Belgisiz durumdaki ad, bir tümleç ya da bir epitetle tamamlanmışsa;
-ekî (tekil eril için)
-eke (tekil dişil için)
-ine (her iki cinsin çoğulu için)
********
A)Tamlama takıları olan–ê, -a ve –ên eskiden; -yê (onunki-eril) –ya (onunki-dişil) ve yên (onlarınki-çoğul) olarak kullanılıyordu. Günümüzde bu kullanıma belli yöreler hariç pek rastlanmıyor. Fakat; ikisi “aynı” anlamı vermediği için bunları bilmekte de yarar var.
Örneklerle açalım;
1) Ev hespê Soro ye. (Bu Soro’nun atıdır.) => Ev hesp yê Soro ye. (Bu at Soro’nunkidir.)
2) Ev mehîna Soro ye. (Bu Soro’nun kısrağıdır.) => Ev mehin ya Soro ye. (Bu kısrak Soro’nunkidir.)
3) Ev hespên Soro ne. (Bunlar Soro’nun atlarıdır.) => Ev hesp yên Soro ne. ( Bu atlar Soro’nunkilerdir.)
B)Yalın haldeki belgisiz ad için geçmişte “yek” kullanılıyordu. Günümüzdeyse –y düşmüş, yalnızca –ek kalmıştır. Yalın haldeki belgisiz ad için, çoğul belgisizlik takısı da“hin” (birtakım, bazı) kullanılıyordu. Hala da kullanıldığına rastlanır.
Örneğin;
yek hesp = bir (tek) ad =>> hespek
yek mehîn = bir (tek) kısrak =>> mehînek
hin hesp = birtakım/bazı atlar =>> hespin
hin mehîn = birtakım/bazı kısraklar =>> mehînin
**hin yerine hinek kullanıldığı da görülmektedir.
C)Belgisiz durumdaki ad, bir tümleç ya da bir epitetle tamamlanmışsa eskiden şu şekilde kullanılıyordu:
(Botan’da bazı yörelerde hala yaşamaktadır.)
Eski
Yeni
Hespekyê Soro (bir at, Soro’nun atı)
Hespekî Soro (Soro’nun bir atı)
Mehînekya Soro (bir kısrak, Soro’nun kısrağı)
Mehîneke Soro (Soro’nun bir kısrağı)
Hespinyên Soro (atlar, Soro’nun atları)
Hespine Soro (Soro’nun atları)
*Uyarı! Eğer çoğul ve bir tümleç ya da epitetle tamamlanmış sözcüklerde “hin” kullanmak istiyorsak; “hin hespên Soro” demeliyiz. =>> “hin hespine Soro” YANLIŞTIR!
**Başka bir kullanım:
-î (eril) ve –e(dişil) son ünlüleri, Türkçedeki belgisiz (bir) sıfatı gibi, sıfatların önünde başlıbaşına kullanılabilirler.
Örneğin;
Ev hesp î qenc e. (Bu at, iyi bir attır.)
Ev mehîn e qenc e. (Bu kısrak, iyi bir kısraktır.)
**Çoğul halinde bu görevi “-en” üstlenir.
Ev hesp en qenc in. (Bu atlar, iyi atlardır.)
Mîr Celadet Elî Bedirxan’ın kitabından yararlanılmıştır.
