Kürtçe Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna girer. Kürt dilleri kolu altında Kurmançça (Kurmancî) veya Kuzey Kürtçesi, Soranice (Soranî) veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Kurmanci lehçesi, en yaygın konuşulan Kürt lehçesidir. 15-17 milyon kişi tarafından daha çok Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan’da konuşulmaktadır.
1-ŞİMDİKİ ZAMAN (DEMA NIHA)
2-GELECEK ZAMAN (DEMA BÊ / DEMA DAHATÛ)
3-YAKIN GELECEK ZAMAN (DEMA BÊ /DEMA DAHATÛ YA NÊZÎK)
4-GEÇMİŞ ZAMAN (DEMA BORÎ)
1-KÜRTÇE’DE ŞİMDİKİ ZAMAN
(DEMA NIHA)
Şimdiki zaman adından da anlaşılacağı gibi şu içerisinde bulunulan zamanda yapılan iş veya bulunulan durumu ifade eder. Kürtçe de şimdiki zamanı belirten ek ‘di’ önekidir. Ayrıca fiil bitişik zamirî ekini de alır. Bitişik zamirleri geçen derste görmüştük.
Ez dikim: Ben yapıyorum
Tu dikî: Sen yapıyorsun
Ew dike: O yapıyor
Em dikin: Biz yapıyoruz
Hûn dikin: Siz yapıyorsunuz
Ew dikin: Onlar yapıyorlar
Ez dixwim: Ben yiyiyorum
Tu dixwî: Sen yiyiyorsun
Ew dixwe: O yiyiyor
Em dixwin: Biz yiyiyoruz
Hûn dixwin: Siz yiyiyorsunuz
Ew dixwin: Onlar yiyiyorlar
Ez digrim: Ben kapatıyorum
Tu digrî: Sen kapatıyorsun
Ew digre: O kapatıyor
Em digrin: Biz kapatıyoruz
Hûn digrin: Siz kapatıyorsunuz
Ew digrin: Onlar kapatıyor
Fiilin başına ‘di’ önekini getirerek oluşturulur. Kürtçe’de birçok yardımcı fiil vardır. Bu yardımcı fiillerin bulunduğu eylemlerde zaman çekimleri farklı olur. İster bileşik, ister türemiş fiil olsun, bu tür fiillerde ‘di’ öneki esas fiil ile yardımcı fiil arasına konur. “Rakirin, vêxistin, dagirtin fillerini örnek olarak verecek olursak:
Ez radikim: Ben kaldırıyorum
Tu radikî: Sen kaldırıyorsun
Ew radike: O kaldırıyor
Em radikin: Biz kaldırıyoruz
Hûn radikin: Siz kaldırıyorsunuz
Ew radikin: Onlar kaldırıyorlar
Ez vêdixim: Ben içiyorum
Tu vêdixî: Sen içiyorsun
Ew vêdixe: O içiyor
Em vêdixin: Biz içiyoruz
Hûn vêdixin: Siz içiyorsunuz
Ew vêdixin: Onlar içiyorlar
Ez dadigrim: Ben dolduruyor
Tu dadigrî: Sen dolduruyorsun
Ew dadigre: O dolduruyor
Em dadigrin: Biz dolduruyoruz
Hûn dadigrin: Siz dolduruyorsunuz
Ew dadigrin: Onlar dolduruyorlar
Yukarıdaki örneklerde verilen fiillerin başındaki esas fiiller kendi başlarında kullanıldıklarında hiçbir anlamları yoktur. Bunlar bileşik fiillerdir. Bir tür bileşik filler dışında isim ve fiillerden oluşan bileşik fiiller de vardır bunların çekimlerini de “barkirin, maf xwarin, jangirtin” fiilleri üzerinden yaparsak:
Ez bar dikim: Ben yüklüyorum
Tu bar dikî: Sen yüklüyorsun
Ew bar dike: O yüklüyor
Em bar dikin: Biz yüklüyoruz
Hûn bar dikin: Siz yüklüyorsunuz
Ew bar dikin: Onlar yüklüyorlar
Ez maf dixwim: Ben hak yiyorum
Tu maf dixwî: Sen hak yiyorsun
Ew maf dixwe: O hak yiyor
Em maf dixwin: Biz hak yiyoruz
Hûn maf dixwin: Siz hak yiyorsunuz
Ew maf dixwin: Onlar hak yiyorlar
Ez jan digrim: Ben sancılanıyorum
Tu jan digrî: Sen sancılanıyorsun
Ew jan digre: O sancılanıyor
Em jan digrin: Biz sancılanıyoruz
Hûn jan digrin: Siz sancılanıyorsunuz
Ew jan digrin: Onlar sancılanıyorlar
Şimdiki zamanın olumsuzu ise ‘di’ önekinin yerine ‘na’ getirme ile elde edilir. Başka hiç bir eyleme gerek yoktur.
Ez betal nakim: Ben iptal etmiyorum
Tu betal nakî: Sen iptal etmiyorsun
Ew betal nake: O iptal etmiyor
Em betal nakin: Biz iptal etmiyoruz
Hûn betal nakin: Siz iptal etmiyorsunuz
Ew betal nakin: Onlar iptal etmiyorlar
Ez baz nadim: Ben koşmuyorum
Tu baz nadî: Sen koşmuyorsun
Ew baz nade: O koşmuyor
Em baz nadin: Biz koşmuyoruz
Hûn baz nadin: Siz koşmuyorsunuz
Ew baz nadin: Onlar koşmuyorlar
2-KÜRTÇE’DE GELECEK ZAMAN
(DEMA BÊ/ DEMA DAHATÛ)
Gelecekte yapılması düşünülen iş veya gelecekte olması beklenen durumu ifade eder. Yani henüz bu olay gerçekleşmemiş veya bu durum içerisinde bulunulmamaktadır. Kürtçe’de gelecek zamanı gösteren ekler; “-ê, dê, wê” dir. Gelecek zamanda fiilin önüne ‘bi’ öneki getirilerek gelecek zaman oluşturulur. ‘Bi’ öneki şimdiki zamanın fiil köküne eklenir. Şimdiki zamandaki ‘di’ önekini kaldırıp yerine ‘bi’ getirirsek gelecek zamana dönüşür. Ayrıca yine şimdiki zamanda olduğu gibi yardımcı fiillerle oluşturulan bileşik veya türemiş fiilerde de durum aynıdır. ‘di’yı kaldırır yerine ‘bi’yı eklersek (tabi -ê, wê, dê eklerini unutmadan) gelecek zamanı oluşturmuş oluruz.
Ez ê bikim: Ben yapacağım
Tu yê bikî: Sen yapacaksın
Ew ê bike: O yapacak
Em ê bikin: Biz yapacağız
Hûn ê bikin:Siz yapacaksınız
Ew ê bikin: Onlar yapacaklar
Ez ê bixwim: Ben yiyeceğim
Tu yê bixwî: Sen yiyeceksin
Ew ê bixwe: O yiyecek
Em ê bixwin: Biz yiyeceğiz
Hûn ê bixwin: Siz yiyeceksiniz
Ew ê bixwin: Onlar yiyecekler
Ez ê dabigrim: Ben yükleyeceğim
Tu yê dabigrî: Sen yükleyeceksin
Ew ê dabigre: O yükleyecek
Em ê dabigrin: Biz yükleyeceğiz
Hûn ê dabigrin: Siz yükleyeceksiniz.
Ew ê dabigrin: Onlar yükleyecekler.
Olumsuz hali ise ‘bi’ yerine ‘ne’ konulmasıyla elde edilir.
Ez ê negrim: Ben kapatmayacağım
Tu yê negrî: Sen kapatmayacaksın
Ew ê negre: O kapatmayacak
Em ê negrin: Biz kapatmayacağız
Hûn ê negrin: Siz kapatmayacaksınız
Ew ê negrin: Onlar kapatmayacaklar
Ez ê ranexînim: Ben sermeyeceğim
Tu yê ranexînî: Sen sermeyeceksin
Ew ê ranexîne: O sermeyecek
Em ê ranexînin: Biz sermeyeceğiz
Hûn ê ranexînin: Siz sermeyeceksiniz
Ew ê ranexînin: Onlar sermeyecekler
‘Dê’ bazı yörelerde kullanılır ve ‘-ê’ yerine kullanılır. Ayrıca ‘wê’ nin kullanıldığı yerlerde de ‘dê’ kullanılabilinir. Yazılma açısından ‘Dê’ ve ‘wê’ nin ‘-ê’den farkı başındaki kelimeden ayrı yazılmalarıdır. ‘dê’ ve ‘wê’ yî de birkaç örnekte kullanalım.
Ez dê bimrim: Ben öleceğim
Tu dê werî: sen geleceksin
Ew dê baz bide: O koşacak
Em dê negihijin: Biz yetişemeyeceğiz
Hûn dê herin: Siz gideceksiniz
Ew dê bizivirin: Onlar dönecekler
Kevok wê azad bifirin: Güvercinler özgürce uçacak
Mar wê biteve de: Yılan seni sokacak
Roj wê derkeve: Güneş doğacak
Em jî wê rojek bimrin: biz de bir gün öleceğiz.
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER
Taştê: Kahvaltı
Navroj: Öğle Yem.
Şîv: Akşam Yem.
Paşîv: Sahur
Şewitîn: Yanmak
Gerîn: Dolaşmak
Birin: Götürmek
Anîn: Getirmek
Kirin: Yapmak
Şewitandin: Yakmak
Mêrdîn: Mardin
Sêrt: Siirt
Bidlîs: Bitlis
Şirnex: Şırnak
Qers: Kars
Wan: Van
Zebeş: Karpuz
Petêx: Kavun
Hirmî: Armut
Biyok: Ayva
Hinar: Nar
Arûng/Êrûg: Erik
Gir: İri
Hûrik: Minik
Nêz: Yakın
Dûr: Uzak
Pêşeroj: Gelecek
Paşeroj: Geçmiş
Beden: Vücut
Serî: Baş
Çav: Göz
Poz: Burun
Dev: Ağız
Ziman: Dil
Xwirînî: Kahvaltı öncesi atıştırma
3-KÜRTÇE’DE YAKIN GELECEK ZAMAN
(DEMA BÊ/DEMA DAHATÛ YA NÊZÎK)
Bu zamanda o iş hala yapılmamış ancak yapılmak üzeredir. Bu zaman Türkçe’de yoktur. Burada ‘kirin’ yardımcı fiili zamanı belirlerken aldığı ekler yine daha önceki dersimizde gördüğümüz şahıs iyelik eklerini alır. Fiil ise gelecek zamandaki (Dema Dahatû/Dema Bê) gibi ‘bi’ önekini alır. Ancak Fiiller dersinde görüleceği gibi Kürtçe’de bazı fiiller (İngilizce’deki gibi) düzensiz filer olarak adlandırılabilir fiillerdendir ve bunlar diğer fiillere gelen sonek veya önekleri almazlar. Hatin (gelmek), Çûndin (gitmek) bu fiillerden ikisidir.
ÖRN:
Ez dikim herim : ben gitmek üzereyim
Ez dikim bifirim : ben uçmak üzereyim
Tu dikî bixwî : sen yemek üzeresin
Tu dikî bidoşî : sen sağmak üzeresin
Ew dike were : o gelmek üzere
Ew dike bimre : o ölmek üzere
Em dikin bazdin : biz koşmak üzereyiz
Em dikin bisitirên : biz şarkı söylemek üzereyiz
Hûn dikin biqedînin : siz bitirmek üzeresiniz
Hûn dikin bibirin : siz kesmek üzeresiniz
Ew dikin birevin : onlar kaçmak üzereler
Ew dikin bikevin? : onlar kaçmak üzereler mi?
4-KÜRTÇE’DE GEÇMİŞ ZAMAN
(DEMA BORÎ)
Kürtçe’de 5 alt geçmiş zaman vardır.
1- Dema Boriya Têdeyî yada Dema Boriya Sade (di’li geçmiş zaman)
2- Dema Boriya Dûdar yada Dema Boriya Çîrokî (miş’li geçmiş zaman)
3- Dema Boriya Berdest yada Çîrokiya Dema Niha (şimdiki zamanın hikayesi)
4- Çîrokiya Dema Boriya Têdeyî/Sade (di’li geçmiş zamanın hikayesi)
5- Çîrokiya Dema Boriya Dûdar/Çîrokî (miş’li geçmiş zamanın hikayesi)
Geçmiş zamana geçmeden önce bir-iki hatırlatma ve uyarı yapmak gerek. Daha önceki dersimizde gördüğümüz gibi iki grup Şahıs Zamiri vardı. Bunlardan birincisi: “Ez, Tu, Ew, Em, Hûn, Ew” idi. İkinci Grup ise: “Min, Te, Wî/Wê, Me, We, Wan” zamirlerinden oluşur. İkinci grup zamirler geçmiş zaman dışında özne olarak kullanılmaz. Geçmiş zamanda da bazı fiillerde özne olarak görev görürler. Yine bilmemiz gereken bir gruptaki zamirler bir cümle içerisinde hem özne, hem nesne olarak görev yapmazlar. Yani birinci gruptaki özne durumunda ise, nesne durumunda ikinci gruptaki zamir görev alır. Kürtçe’de bir tek geçmiş zaman yoktur. Geçmiş zaman beşe ayrılır.
1-KÜRTÇE’DE GEÇMİŞ ZAMAN
(DEMA BORIYA TÊDEYÎ/SADE)
Kürtçe’de asıl fiilerden (lêkerên resen) mastar ekini attığımızda di’li geçmiş zamanda kullanılan fiilin kökü kalır. Buna bitişik zamir soneklerini getirdiğimizde di’li geçmiş zaman oluşur.
ÖRN: ‘kuştin’ fiilinden ‘in’ mastarını attığımızda ‘kuşt’ kelimesi kalır. Cümle içerisinde kullandığımızda da;
Min tu kuştî : ben seni öldürdüm.
Min gellek derd kişand : ben bir çok dert çektim.
Te ew nekuşt : sen onu öldürmedin.
Te got çi? : sen ne dedin?
Wî em kuştin? : o (er) bizi öldürdü mü?
Wî tiştek nedî : o (er) bir şey görmedi.
Wê hûn kuştin : o (d) sizi öldürdü.
Wê erebe girt : o (d) araba aldı
Wan tu nekuştî? : onlar seni öldürmediler mi?.
Me rê guhert : biz yolu değiştirdik.
We ez nekuştim : siz beni öldürmediniz.
We xwarin xwar? : siz yemek yediniz mi?
Me ew kuştin : biz onları öldürdük.
Wan qeza kir : onlar kaza yaptı.
2-KÜRTÇE’DE GEÇMİŞ ZAMAN
(DEMA BORIYA DÛDAR/ÇÎROKÎ)
Di’li geçmiş zamanda kullanılan fiillere fiilin durumuna göre ‘iye’, ‘ine’ eklerini getirirsek miş’li geçmiş zaman elde ederiz. Tekillerde ‘iye’ çoğullarda ‘ine’ eki getirilir. Yukarıdaki örnekler üzerinde deneyelim:
Wî em kuştine? : o (er) bizi öldürmüş.
Me rê guhertiye : biz yolu değiştirmişiz
Te ew nekuştine : sen onları öldürmemişsin
We xwarin xwariye? : siz yemek yemiş misiniz?
Min tu kuştiye : ben seni öldürmüşüm.
Te gotiye çi? : sen ne demişsin?
Wan qeza kiriye : onlar kaza yapmış
Wê erebe girtiye : o (d) araba almış
Wê tiştek nediye : o (d) bir şey görmemiş
Ew nexweş neketine : onlar hastalanmamışlar.
Geçişsiz fiillerde ise bitişik zamirlerin soneklerini alırlar.
Ez pîr bûme : ben yaşlanmışım.
Tu rabûyî? : sen kalkmış mısın?
Ew pirtûk xwendiye? : o kitap okumuş mu?
Me daran nebiriye? : biz ağaçları kesmemiş miyiz?
We kî û kê birine : siz kimleri götürmüşsünüz.
Ew neçûne Amedê : onlar Amed’e gitmemişler.
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER:
Gurçik : Böbrek
Mêlak : Akciğer
Mejî : Beyin
Dil : Kalp
Aşik : Mide
Kezeba Reş : Karaciğer
Fetereşk : Dalak
Zaferan : Safra
Sing : Göğüs
Ling/Pê : Ayak
Tilî : Parmak
Neynûk : Tırnak
Egîd : Yiğit
Merd : Mert
Dêrîn : Asil
Wêrek : Cesur
Dilsoz : Samimi
Leheng : Kahraman
Sînî : Tepsi
Kevçî : Kaşık
Kêr : Bıçak
Çartel : Çatal
Teyfik : Tabak
Quşxane : Tencere
Îskan : Bardak
Tas : Tas
Aşxane : Mutfak
Şerşok : Banyo
Kûlîn : Kiler
Ode : Oda
Ajotin : Sürmek
Çandin : Ekmek
Çinîn : Biçmek
Mirin : Ölmek
Êşandin : Ağrıtmak
Rakirin : Kaldırmak
3-KÜRTÇE’DE ŞİMDİKİ ZAMANIN HİKAYESİ
(DEMA BORIYA BERDEST YADA ÇÎROKIYA DEMA NIHA)
Bu zamanda iki zaman karışıktır. Geçen derste görmüş olduğumuz şimdiki zaman öneki olan ‘di’ ve di’li geçmiş zamanın fiil kökü ile şimdiki zamanın hikayesi oluşur. Örnek olarak girtin (almak) fiilini kullanalım. Girtin fiilinin di’li geçmiş zamanda kökü ‘girt’ tır (aldı). Başına ‘di’ ekini getirdiğimizde ‘digirt’ oluşur. (Digirt: alıyordu). Cümlenin olumsuzluk halinde ‘ne’ öneki, ‘di’ önekinden önce gelir. Yardımcı fiillerin olduğu kelimelerde ‘di’ öneki esas fiil ile yardımcı fiil arasına konur. Hakeza olumsuzluk öneki ‘ne’ yine ‘di’ dan önce gelir.
Min gellek derd dikişand: ben bir çok dert çekiyordum.
Te digot çi?: sen ne diyordun?
Wî tiştek nedidît: o (er) bir şey görmüyordu
Wê erebe digirt: o (d) araba aldı
Me rê diguhert: biz yolu değiştirdik.
We xwarin dixwar?: siz yemek yediniz mi?
Wan qeza dikir: onlar kaza yapıyordu.
Min tu dixwest: ben seni istiyordum.
Te ceh nedida?: sen arpa vermiyor muydun?
Wî çi dikir?: o (er) ne yapıyordu.
Wê digot werin: o (d) gelin diyordu.
Me nan çêdikir: biz ekmek yapıyorduk.
We sêv dixwar: siz elma yiyordunuz.
Wan xwe dişûştin: onlar yıkanıyordu.
4-KÜRTÇE’DE GEÇMİŞ ZAMANIN HİKAYESİ
(ÇÎROKIYA DEMA BORIYA TÊDEYÎ/SADE)
Bileşik bir zamandır. Bûyîn (olmak) fiilinin yardımcı fiil olarak kullanıldığı ‘bûn’ formunun kullanılmasıyla oluşur. Miş’li geçmiş zamanda kullanılan ‘iye’, ‘ine’ yerine ‘bûn’ fiilini getirdiğimizde di’li geçmiş zamanın hikayesini elde etmiş oluruz. Wî em kuştibûn?: o (er) bizi öldürdüydü.
Te ew nekuştibûn: sen onları öldürmediydin.
Min tu kuştibû: ben seni öldürdüydüm.
Wan qeza kiribû: onlar kaza yaptıydı.
Wê tiştek nedîbû: o (d) bir şey görmediydi.
Me rê guhertibû: biz yolu değiştirdiydik.
We xwarin xwaribû?: siz yemek yedi miydiniz?
Te gotibû çi?: sen ne dediydin?
Wê erebe girtibû: o (d) araba aldıydınız.
Ew nexweş neketibûn: onlar hastalandılardı.
Tekil durumlarda ‘bû’ çoğul durumlarda da ‘bûn’ kullanılır. Geçişsiz fiiller bitişik zamirlerin soneklerini alırlar.
Ez pîr bibûm: ben yaşlandıydım.
Tu rabibûyî: sen kalktıydın.
Ew pirtûk xwendibû?: o kitap okudu muydu?
Me daran nebirîbûn?: biz ağaçları kesmedi miydik?
We kî û kê biribûn?: siz kimleri götürdüydünüz?
Ew neçûbûn Amedê: onlar Amed’e gitmedilerdi.
Bûn fiilinin yardımcı fiil olarak kullanıldığı durumlarda ‘bûn’ ekini getirdiğimizde ‘bûbûn’ yerine ‘bibûn’ yazılır.
5-KÜRTÇE’DE MİŞ’Lİ GEÇMİŞ ZAMANIN HİKAYESİ
(ÇÎROKIYA DEMA BORIYA DÛDAR /ÇÎROKÎ)
Bu zaman da bileşik bir zamandır. Di’li geçmiş zamanın sonuna ‘e’ takısını getirdiğimizde miş’li geçmiş zamanın hikayesini elde ederiz. Yukarıdaki örnekler doğrultusunda hareket edecek olursak
Ez pîr bibûme: ben yaşlanmıştım.
Tu rabibûye: sen kalkmıştın.
Ew pirtûk xwendibûye?: o kitap okumuş muydu?
Me daran nebirîbûne?: biz ağaçları kesmemiş miydik?
We kî û kê biribûne: siz kimleri götürmüştünüz?
Ew neçûbûne Amedê: onlar Amed’e gitmemişlerdi.
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER:
Mêvan:Misafir
Cîran: Komşu
Hogir: Dost
Hevsal: Akran
Xizan: Fakir
Dewlemend: Zengin
Mirîşk: Tavuk
Dîk: Horoz
Elok: Er.Hindi
Şamik: D.Hindi
Werdek: Ördek
Qaz: Kaz
Pola: Çelik
Sifir: Bakır
Hesin: Demir
Zîv: Gümüş
Zêr:Altın
Mefreq: Bronz
Şûr: Kılıç
Mertal: Kalkan
Rim: Mızrak
Tîr: Ok
Kevan: Yay
Çek: Silah
Zinar:Kaya
Kevir: Taş
Dar: Ağaç
Şax: Ağaç dalı
Reh/Kok: Kök
Av: Su
Qalkirin:Anlatmak
Tirsîn:Korkmak
Hînbûn:Öğrenmek
BERNAMEGEH
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
