Mehmed Emin Zeki Bey Kimdir, Hayatı ve Hakkında Bilinmeyenler

         Celâl Temel     

Mihemmed Emin Zeki (1880-1948)

         (Tek Başına Kütüphane)

        Süleymaniye’de doğdu. Tütün işleriyle uğraşan Hacı Abdurrahman Beg’in oğludur. Süleymaniye’deki Mele Azizi Medresesi’nde ilk öğrenimini gördü, okuma-yazma ve Farsçayı öğrendi. Süleymaniye Askeri Rüştiye’yi, Bağdat Askeri İdadi’yi (liseyi) bitirdi. İstanbul Harp Akademisi’nden 1903 yılında yüzbaşı rütbesiyle ve birincilikle mezun oldu. 

       Çeşitli yerlerde subaylık yaptı. 1912-1913 Balkan savaşları sırasında cephede görev aldı. 1913 yılında, askeri eğitim için Fransa’ya gitti. Bir yıl kaldıktan sonra, I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Kafkas Cephesi’nde görevlendirildi. 1915’te binbaşılığa, savaşın sonlarına doğru (1918) albaylığa terfi etti. 

      1918 yılı sonlarında kurulan Kürdistan Teali Cemiyeti’ne üye oldu. 23 Temmuz 1923 tarihinde İstanbul Harp Tarihi Dairesi’ndeki görevinden ayrılarak Bağdat’a yerleşti. 1924 yılından itibaren Bağdat Harp Okulu’nda ders vermeye başladı. 1925 yılında Irak parlamentosuna Süleymaniye mebusu olarak görev yaptı. Bu tarihten itibaren 1942 yılına kadar, Irak Hükümeti’nde, Ulaştırma, Eğitim, Adalet ve Savunma Bakanlıkları yaptı. 

       Ana dili Kürdçenin dışında, Arapça, Farsça, Türkçe, İngilizce, Almanca ve Rusça biliyordu. Askerdi, siyasetçiydi, yazardı, şairdi, hepsinden daha ilerde bilimsel çalışmanın bir neferiydi. Halkının her türlü sorununu bilimsel yöntemlerle çözmeyi öneriyordu. Pek çok yeteneği yanında aynı zamanda iyi bir ressamdı. 

       Yazdığı çeşitli makaleleri ve kitaplarıyla, önemli bir Kürdolog olarak tanındı. İlk cildini 1931 yılında Kürdçe yayımladığı, Arapça ve Türkçeye de çevrilen “Kürdler ve Kürdistan Tarihi” adlı kitabı temel bir eser niteliğindedir. M. Emin Zeki Bey, bu kitabın hazırlanması aşamasını şöyle anlatıyor: 

        “1910 yılında araştırmaya başladım ve önce İstanbul kütüphanelerini gezdim. 1912 yılı sonu itibariyle yüzlerce esere ve çok sayıda tarihi kaynağa ulaşıp değerli metinler derledim, notlar aldım. Sonra kader resmi bir görev dolaysıyla 1913 yılında beni Avrupa’ya yöneltti. Bu ziyaret sırasında, kütüphaneleri, sahafları, Almanya ve Fransa’da değerli eserlerin korunduğu müzeleri gezdim. Eşi bulunmaz kitaplarla karşılaştım ve bu kaynaklardan Kürdler ve Kürdistan hakkında bilgiler topladım. Aynı zamanda, oryantalistler ve istatistik uzmanları tarafından Kürdler ve vatanları hakkında kaleme alınan onlarca kitap satın aldım…”

      Tarîxaa Kurd û Kürdistan (Kürdler ve Kürdistan Tarihi), Meşhahîrê Ekrad (Kürd Meşhurları) ve Tarih-i Süleymaniye adlı eserleri Kürdoloji’nin en önemli kaynakları arasındadır. Bunların dışında da pek çok eseri yayımlandı.

      1930 yılında, Bağdat’ta, bazı Kürd aydınlarıyla birlikte Kürd Terakki Kulübü adlı bir derneğin kurucuları arasında ve 1939 yılında Kürdçe yayımlanan edebiyat dergisi Gelâvêj’ın yazı kadrosunda yer aldı. Ayrıca, son dönemlerinde, Irak’ta, Kürdçe, Arapça, Türkçe yayın yapan çeşitli gazete ve dergilerde önemli makaleleri yayımlandı. 

       26 Ağustos 1948’de Bağdat’ta öldü, Süleymaniye’de Seywan Tepesi Mezarlığında, Mustafa Yamulki Paşa’nın yanında toprağa verildi.