MELA XELÎLÊ SÊRTÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ – (Molla Halil Siirdi)

Muqades Agirî

Seyda Molla Halil, Bitlis’in Hizan ilçesinin Gulpik köyünde dünyaya gelmiştir. 

Daha sonradan  Siirt merkeze yerleştiği için Siirt’e nispet edilen Molla Halil es-Siirdî, pek çok eser veren ve kürt medreseleri üzerinde ciddi anlamda tesiri olan alim bir şahsiyettir.

Evliyânın büyüklerinden, tefsir, fıkıh, hadîs ve tasavvuf âlimidir. İsmi, Halil bin Hüseyin es-Siirdî el-Ömerî el-Kürdî eş-Şafiî’dir. Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1750 ya da 1757 olarak geçiyor.

Seyda Molla Halil’in soyu, Diyarbakır-Mardin arasında meşhur bir ziyaretgah olan ve “Zuliyye” tarikatının kurucusu Sultan Şeymus ez-Zulî’ye; oradan da Hz. Ömer’e dayanır. 

Molla Halil,  birçok âlimden istifade etmiş ve değişik medreselerde ders almıştır. O, daha küçükken temel dini bilgileri babasından aldığı için onun ilk hocasının babası Molla Hüseyin b. Molla Halid olduğu söylenebilir. 

Molla Halil es-Siirdi’nin babasının çok cömert olduğu söylenir. İlim ve takvâ sâhiplerini, sâlihleri severdi. Kendisi yokken biri eve gelse, daha sonra onu arar bulur ikramda bulunurdu. 

İlk dini eğitimini oğluna kendisi verdikten sonra onu kendi hocası Sofi Hüseyin Karasavî’ye teslim etmiş ve oğluna sahip çıkması konusunda ricada bulunmuştur.

Molla Halil, Kur’ân-ı Kerîm ve tecvidi Karasavî’den öğrenmiştir. Molla Halil, henüz küçükken babası onu İbrahim Hakkı Hazretlerine götürmüş ve ondan oğlu için dua talep etmiştir.

İbrahim Hakkı Hazretleri, onun için ‘‘ Allah (c.c) sana uzun bir ömür, yararlı bir ilim ve salih bir amel nasip etsin’’ şeklinde dua etmiştir. Onun duasının bereketiyle 96 yıl yaşamıştır.

Molla Halil, Hizan, Bitlis, Halenze, Westan (Gevaş), Miks (Bahçesaray), Hoşap ve Cizre gibi yerlerde okumuştur. Bir süre sonra  buradan da ayrılmış ve bugün Kuzey Irak sınırları içerisinde yer alan Amediye (İmâdiye) şehrine gitmiştir. 

O, bu uzun ilim yolculuğunun ardından, çeşitli ilim dallarında kendisini iyice yetiştirdikten sonra, tasavvuf konusunda da kendisini geliştirmiş ve Kadirî Tarikatının bir şeyhi olan Musul’un yakınlarında ikâmet eden Şeyh Ahmet Raşid’e intisap etmiştir. Molla Halil bu zâttan irşat konusunda halifelik almıştır.

Molla Halil, Hizan Meydan medresesinde ders okutmuş; ardından Siirt’te Fahriyye medresesinde çok uzun zamanlar çeşitli dersler verip birçok talebe yetiştirmiştir.

Seyda Molla Halil, bölgenin en büyük ilim otoriterlerinden kabul edilir. 

Şark bölgesinin icâzet silsilelerinin büyük çoğu kendisine ulaşır; Örneğin, Şeyh Fehim’in Arvas Medresesi, Seydanın karyesi Nurşin Medresesi, Erzurum medreseleri, Van medreseleri, Bitlis medreseleri, Diyarbakır medreseleri, Tillo medreseleri, Siirt Medreseleri, Cizre medreseleri ve birçok medrese…

Bütün bunların icâzet silsilesi, Molla Halil ve evlatlarında birleşir. Bu, Molla Halil’in, kendi döneminde ilmi anlamda yaşanan fetret dönemine son vererek medreseleri ihyâ ve inşâ ettiğinin apaçık delilleridir. 

Seyda, arap dili ve belâgatı, mantık, âdâb, münazara vb. ilimlerinde eser yazdığı gibi, tefsir, tecvid, hadis, fıkıh, kelam ve tasavvuf gibi islamî ilimlerin hemen hemen hepsinde eserler yazmıştır.

Tu guh dêre nutq û beyana fesîh,

Ji bo ferzueynane merdê melîh.

 

Ku îman û îslam û sewm û selat,

Li ser mahdarane hec û zekat.

 

Li ser te ji ferzane ey nûrîcan,

Bizanî tu erkan û şertê di van.

 

Heçî hukmê şer`ê tu muhtacîbî,

Ji bo zanîna wê dê munqadîbî.

 

Tu îmanê baweriya dil bizan,

Mûtî`bûna îslam bi zahir bizan.

 

Welakin qe yek bê yekî nabitin,

Musulmanî bê herduwan nabitin.

 

Tu me`nayê şehdê ku bawer bikî,

Teleffuz eger qadirî pê bikî.

 

Ji kufrê tu bêşek xwe xaric dikî,

Welê eslê dînî tu hasil dikî.

 

Wekî ku digel “wê” emel jî bikî,

Tu îman û îslamê kamil dikî.

 

Me`anî ji bo wê evin, guh bidê,

Tu me`budê bilheq tunî j`bil Xwedê.

 

Kürtçe manzûm edebi eserler yazdı.

O aynı zamanda arapça ve kürtçe manzûm edebî eserler veren edebî bir şahsiyettir de. Onun kürtçe eserleri manzûm Nehcu’l-enam ve Rîsaleya tecwîdê adlı eserleridir. Bu manzûm eserlerin dışında arapça ve kürtçe kaleme aldığı şiirleri  de bulunmaktadır. 

Molla Halil es-Siirdî’nin bu şiirlerde kullandığı mahlası “Şevkî”dir.

 

Ji dest nefsê bi gazindim bi kovan

Ewê sebr û qerar nayê çu gavan

 

Heçî şûla bi cih bo me qe navê

Li şûla xwe mijûl e se`t û gavê

 

Dikit karê xurê rojê ji paşîv

Firavîn hêj nehatî çareya şîv

 

Li pey xab û xurê ew her dibazit

Ji bo xwe rahetî jî her dixwazit

 

Li wê hirsek heye bê hedd û xayet

Bi tiştek nakitin esla qena`et

 

Hebin du tişt divê sê bin ewa dûn

Ku sê bin wê divê bit gencê Qarûn

 

Ji bo wê `arifan gotine emsal

Ji bo te jî bibêjim yek du ehwal

 

Ewan teşbîh kirne ew seya har

B’gerê l’ sehrayekî mazin giyawar

 

Dixut rub`a ewê sehraê yekcar

Qelew d’bîtin dikit ew bo xoyî kar

 

Bi wê tirsê di xew ra ew diçîtin

Ewê xwarî dê bêt yan na livîtin

 

Wereng laxer dibîtin ew ji derdan

Ku namînit ji bil hestî di çerman

 

Ew e her halê nefsa bed ji hirsê

Mudamî her mijûl e b’ fikrê tirsê

 

Ji wê mestir me dijmin qet çunîn e

Binisbet wê bizan şeytan çunîn e

 

Ji ewwel ew didit meylê bi tiştan

Di peyranê dikit şîrîn şeytan

 

Sifatê wî neqenc nayên e heddê

Beyan nabin li vê tengave `erdê

 

Duwazdeh quwwetê heywanî tê da

Hene heft dî tebî`î jî di peyda

 

Ku `ern û şehwet û hem deh hewas in

û kêşan girtin û her îndîfa`in

 

Digel zad xwarin û zêdahî tewlîd

Bi wana ew dikit baxiyy û terdîd

 

Ji bo wê ra `îlac û çare nîn e

`îlaca wî bizan av j’ bin birîn e

 

Heta terka xur û xabê nebîtin

Ji dest wê ma kesek rahet dibîtin

 

Wekî şaxek ji darê te hilanî

Li şûna wê du-sêkek têne banî

 

Wekî av jê birî te hişk dibîtin

Ji ew paş av bidî jî nalivîtin

 

Wekî ew qenc mutî` bû bû wedî`et

Ji bo barî li nik te bê xiyanet

 

Wekî terxan we nakî tu dizanî

Ji şeyxan her du jî zanîn e canî

 

Xudê me’w we ji dest nefsê xilas kit

Bi destê şêxekî murşid fena kit

 

Biheqqê wî nebîyyê pakê ekrem

Xudanê zat û ewsafêt mufexxem

 

Ji me her weqt sed barî selatan

Li wî bin ew şefî`ê me `usatan

Vefat tarihi ve kabri

Seyda Molla Halil 1843 yılında Siirt’te vefat emiştir. Kabri bugün Siirt’in  güneydoğusunda bulunan bir tepede bulunmaktadır.

 Eserleri:

1. Basîretu’l-Kulûb fî Kelâmi Allâmi’l-Ğuyûb (Basılmış)
2. Basîretu’l-Kulûb fî Kelâmi Allâmi’l-Ğuyûb 

Basılmamış Eserleri:

3. Diyâu Basîreti’l-Kalbi’l-Arûf fi’t-Tecvîd ve’r-Resm ve Ferşi’l-Hurûf. (Basılmamış)
4. Şerhu Diyâi Basîreti’l-Kalbi’l-Arûf fi’t-Tecvîd ve’r-Resm ve Ferşi’l-Hurûf. (Basılmamış)
5. Muhtasaru Şerhi Hırzi’l-Emânî li’ş-Şâtıbî limâ fîhi mine’r-Rumûzât ve Mebne’l-Meânî. (Basılmamış)
6. Tefsîru’l-Besmeleti’ş-Şerîfe. (Basılmamış)
7. Mahsûlu’l-Mevâhibi’l-Ehadiyye fi’l-Hasâis ve’ş-Şemâili’l-Ahmediyye. (Basılmış)
8. Te’sîsu Kavâidi’l-Akâid alâ mâ Senaha min Ehli’z-Zâhir ve’l-Bâtın mine’l-Avâid. (Basılmış).
9. Usûlu’l-Fıkh. (Basılmamış).
10. Usûlu’l-Hadîsi’l-Ezher min Muhtasar ve Şerhihi li İbn Hacer. (Basılmamış)
11. Mulahhasu’l-Kavâtı ve’z-Zevâcir fîmâ Tekellemû ale’s-Sağâir ve’l-Kebâir. (Basılmamış)

12. Usûlu Muğni’l-Lebîb el-Hâcc min Cemi Cevâmi et-Tâcc (Basılmamış).
13. Zubdetu mâ fî’l-Fetâva’l-Hadîsiyye fi’l-Ecvibe ve’l-İtinâ bi Nahvi’l-Fedl ve’t-Tefdîl ve Umûr Leyse li Ehad anhe Ğinâ. (Basılmamış)
14. Muhtasaru Şerhi’s-Sudûr bi Şerhi Hâli’l-Mevt ve Ahvâli’l-Kubûr. (Basılmamış).
15. Minhâcu’s-Sunneti’s-Seniyye fî dâbi Sulûki’s-Sûfiyye/Zâdu’s-Sâlikîn (Basılmış).
16. Nebzetu’l-Mevâhibi’l-Leduniyye fi’ş-Şetahât ve’l-Vahdeti’z-Zâtiyye. (Basılmamış).
17. Mensûre fî Akîdeti’ş-Şeyh Muhyiddîn İbn Arabî. (Basılmamış).
18. Muhtasaru’l-Minehi’l-Mekkiyye fî Şerhi’l-Kasîdeti’l-Hemziyye. (Basılmamış).
19. Mavuffât Ucâb Yehtâcuhâ Zû Takvâ ve dâb/Risâle Sağîra fi’l-Mafuvvât (Basılmamış).
20. Ezhâru’l-Ğusûn min Makûlâti Erbâbi’l-

Funûn ve mâ li’t-Tâlib fîhi min Karri’l-Ûyûn. (Basılmamış).
21. el-Kâmûsu’s-Sânî fi’n-Nahv ve’s-Sarf ve’l-Meânî. (Basılmış).
22. Telmîhul-İsâğocî biziyâde Tulevvih/Tefevvih mine’l-Multecî. (Basılmamış).
23. Tavdîhu İstiâre Kâsım es-Semerkandî el-Humâm biziyâde İrâde ve Tebdîli’l-Kelimât/el-İbârât Yektedîha’l-Makâm. (Basılmamış).
24. Manzûma fi’l- dâb Tehdî’t-Tâlib ile’t-Tarîki’s-Savâb
25. Manzûmatu’l-Habiyye fî dâbi’l-Münâzara. (Basılmamış)
26. er-Risâletu’l-Adudiyyetu’l-Vadiyye/Risâle fi’l-Vad’. (Basılmamış).
27. el-Manzûmatu’z-Zumurridiyye mimmâ mine’l-Mefâtih Mecniyye. (Basılmamış)
28. Manzûma fî Mevlidi Hayri’l-Beriyye. (Basılmamış).
29. Nehcu’l-Enâm li Nefi’l-Enâm (Kürtçe) (Basılmış)
30. Nehcu’l-Enâm li Nefi’l-Enâm (Arapça) (Basılmamış)
31. Menâkibu’ş-Şeyh Ahmed er-Reşidî
32. el-Kâfiyetu’l-Kubrâ fi’n-Nahv. (Basılmış)
33. Manzûmetu’t-Tecvîd bi’l-Lüğati’l-Kürdiyye. (Kürtçe). (Basılmamış)
34. Kitâb fi’t-Talâk İnde’l-Ekrâd. (Basılmamış)
35. Mecmeu’l-Mesâil (Basılmamış).
36. Menâkibu Eimmeti’l-Mezâhibi’l-Erbaa (Basılmamış).
37. Risâle fi’l-Vaz ve’l-İrşâd. (Basılmamış)
38. Risâle fi’n-Nezr (Basılmamış)
39. Risâle fî Vazâif Adâi Cismi’l-İnsân. (Basılmamış)
40. Tabakâtu’r-Ricâl. (Basılmamış).
41. Risâle fi’l-Firaki’s-Selâs ve’s-Sebîn (Basılmamış)
42. Divânu Şir Bi’l-Kurdiyye ve’l-Arabiyye (Basılmış)

43. Risâle fi’l-Ehâdis Kable Hurûcu Îsâ ve’l-Mehdî (Basılmamış)
44. Risâle Şurûti’l-Halve ve dâbuhâ (Basılmamış)

Bernamegeh Türkçe

UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!