Melayê Bateyî uzun bir dönem XV. yüzyıl şairi olarak tanınmıştır. Bu tanımlamanın kaynağı Mela Mehmûdê Bazîdî tarafından yazılan “Rîsaleya Şa’ir û Musennefên di Kurdistanê” dayanır ve bu eser Rus diplomat Alexander Jaba tarafından 1860’da Leningrad’da yayınlanmıştır.
Bu risaleye göre Bateyî, 820-900 (1417-1495) yılları arasında yaşamıştır. Melayê Bateyî, aslen Hakkari ilinin Bateyî köyündendir. Bateyî, Ertoşî aşiretindendir. Mezarı da orada bulunmaktadır. Bateyî, Miks şehrinde Mîr Hesen Welî medresesinde Miks’in beyi ile beraber okumuştur. Meleyê Bateyî’nin gerçek ismi Hüseyin’ dir. Araştırmacı yazar Belîc Şêrko, Emîn Zekî ve Elaedîn Secadî de eserlerinde “Hüseyin” ismini yazmışlardır.
Büyük usta Bateyî, şiirlerinde “Batî” mahlasını kullanmıştır. Ama Mevlidi’nde “Bate” mahlasını kullanmıştır ve bu aşağıdaki mısralarda şöyle yer alır:
Bo cemî’ê muslêmîn û salîhe Bo feqîrê “Bate” yê el fatîhe
MELAYÊ BATEYÎ’NİN KÜRT TARİHİNDEKİ YERİ
Melayê Bateyî Kürt klasik edebiyatında önemli bir şairdir. Ayrıca ilk Kürtçe Mevlid onun tarafından yazılmıştır.
Şüphesiz ki onun sanatı sadece Mevlid yazmasıyla sınırlı değil onun Mevlid’i bazı çok özel özellikler barındırıyor.
Bateyî’nin Mevlid-i Kürt edebiyat tarihinde kendi alanında bir ilktir ki, günümüze kadar değerinden hiçbir şey kaybetmemiştir. Denilebilir ki, klasik bir eser düzeyindedir.
Kürt halkının Mevlid okuma ve yazma geleneği Bateyî’nin Mevlidiyle başlamıştır.
ESERİN BİR ÇOK NÜSHASI BİZE MİRAS KALMIŞTIR
Bilindiği gibi Bateyi’nin Mevlidi de diğer eski eserler gibi yazarı tarafından el ile yazılmıştır. Bir çok elle yazılan nüshalar bize miras olarak kalmıştır.
Alexsander Jaba’nın arşivinde Bateyi’nin üç tane Mevlid nüshası bulunmaktadır. Bir tanesi bilinen diğer nüshalara nazaran en eskisidir.
Bu nüshalardan da anlaşılıyor ki tanıtım, analiz ve hazırlanma aşamaları büyük bir disiplin ile yapılmıştır.
BATEYÎ’NİN MEVLİDİ KÜRT DİLİ İLE OKUNUR
Klasik Kürt edebiyatı kendi döneminde medreselerde, camilerde yazılmış ve Klasik Kürt edebiyatının temel yapısını oluşturmuştur. Bateyî’nin Mevlidi, Kürt geleneği içerisinde çok önemli bir yere sahiptir. Mevlid-i Nebi, Kürtçe metinler içerisinde en yaygın ve en çok bilineni olduğu gibi aynı zamanda en çok okunan Kürtçe metindir.
Mevlid mesnevi şeklinde yazılmıştır ve konuları ise Hz. Muhammed Peygamberin dünyaya gelişi, çocukluğunu övgü ile anlatır. Melayê Bateyî’nin Mevlidi Hz. Muhammed Peygamberin her doğum gününde okunur. Bu eser tarihi, dini ve edebidir.
Her bir ulus kendi diliyle Mevlid okumuştur. Bu mevlid de Kürt dili ile okunur.
Hemdê bêhed bo Xudayê ‘alemîn
Ew Xudayê daye me dînê mubîn
Em kirine ummeta xeyr-ul beşer
Tabi’ê wî muqtedayê namiwer
Ew Xudayê malikê mulkê ‘ezîm
Daye me mîrasa Qur ‘ana Kerîm
Dînê me kir kamil û nî ‘met temam
Ye ‘nî da me Ehmed û dar-ûs-selam
Ew Xudayê bênezîr û zulcelal
Bêmîsal û bêheval û bêzewal
Söylemlere göre Melayê Bateyî ve Miks’in beyi çok yakın arkadaşlarmış. Bu yüzden her yılın iki üç ayını birlikte geçirirlermiş. Büyük şairimiz bir şiirinde bu konuya da yer vermiştir.
Bazı araştırmalara göre, ömrünün sonlarına doğru çoğu zaman olduğu gibi yine Miks’ in beyi ile birlikte zaman geçirdikten sonra, artık bey ile vedalaşmış ve evine doğru yol almış.
Deniliyor ki, Berçelan yaylalarına ulaştığında, yoğun kar yağışı ve tipi başlamış ve çığ düşmesi sonucunda yaşamını yitirmiş.
Söylemlere göre, büyük ustanın cenazesi, bahara kadar kar altında kalıyor. Bahar mevsiminde onu karın altından çıkardıklarında başı kitaplarının üzerinde ve cebinde ise aşağıdaki şiir bulunuyor.
Ji çirya paşiyê pê da Melayê Bateyê kanê Sefer kêsa bi Miksê da Li ser weqtê zivistanê
Melayê Bateyî bir çok konuda eserler yazmıştır. Fakat ne yazık ki, bir çok edebiyatçımızın eserleri gibi, onun da eserleri az sayıda günümüze kadar ulaşmıştır.
Melayê Bateyi’nin, “Hemahil” denilen ve dua, muska vb. değişik konularda kullanılan ayet, hadis ve remizleri ihtiva eden kitapları dışında, günümüze kadar ulaşan eserleri ne yazık ki Mevlid-i Nebi’leri ve Divan’ından geriye kalmış 30 civarında tevhid, münacat, naat, kaside ve gazelleridir.
Melayê Bateyi’nin elyazılı eserleri Batê köyünde torunları tarafından büyük bir itina ile korunmaktadır. Köy sakinleri ve köy imamının söylemlerine göre, bu eserler bir kuşaktan diğer kuşağa iletilmiş ve şimdi bu elyazılı eserler özel yerlerde korunuyor.
Bateyi’nin eserleri köy sakinleri için kutsal sayılıyor ve eserlere çok değer veriliyor. Melayê Bateyi’nin şiirlerinde bir çok yörede gezdiği ve bu yerler hakkında bir çok bilgiye sahip olduğu görünüyor. Bateyi’nin eserlerinde, onun Kürtçesinin çok berrak ve anlaşılır olduğu görünüyor.
subh û êvarî şeva tarî şemala kê yî tu leyletul qedr û berat in nûra mala kê yî tu çîçeka baxê îrem şûx bejn û bala kê yî tu bo xudê key bêje min kanê şepala kê yî tu dêm kitêb e zulf e haşî şerhê xala kê yî tu
dilbera gerden şefîf î danuwa durra ‘eden nazik û mewzûn letîf î nexliya selwa çîmen gullîbas î, gulqiyas î, gulenî gulpîrehen ahûya deşta tetarê rehzena aska xeten horiya baxê beheştê çav xezala kê yî tu
Kaynaklar:
-Prof. Dr. Abdurrahman Adak; “Destnivîsên Mewlûda Melayê Bateyî di Arşîva Alexander Jaba de: Nasandin û Analîz”
