1900 ile 2000 yılları arasında GERÇEKLEŞEN Kürt ayaklanmaları şunlardır:
1905 – Bitlis-Bayezid Ayaklanması
1906 – Bişarê Çeto Ayaklanması
1907 – 1909 – Dersîm Direnişleri
1908 – Hemawendî Ayaklanması
1909 – Silêmanî Ayaklanması
1913 – Mele Selîm ve Şêx Şehabettîn Ayaklanması
1914 – Barzan Ayaklanması
Barzan Ayaklanması lideri Abdülselam Barzanî, İttihat ve Terakki yönetimine karşı ayaklandı ve Kürt haklarının tanınmasını istedi (1908-1914).
1919 – Simko (İsmail Ağa) Ayaklanması (1922’ye kadar 3 kez)
24 Nisan 1919 – Uludere Goyî Aşireti Ayaklanması
11 Mayıs 1919 – Elîyê Batê Ayaklanması
21 Mayıs 1919 – I. Berzencî Ayaklanması
27 Eylül 1919 – Kürdoğlu Musa Bey Direnişi (Konya)
Simko Axa, 1919-1930 yılları arasında İran, Rusya, Azerbaycan ve Türkiye gibi
ülkeleri çokça uğraştırdı. Mahabad saldırısında 600 İran jandarması
öldürmüş ve fotoğraftaki misyonerleri esir almıştı (1921).
1920 – Şivan Xudo İsyanı
1 Haziran-8 Eylülü 1920 – Milli Aşireti Ayaklanması
20 Mayıs 1920 – Cemilê Çeto Ayaklanması
6 Mart 1921 – Koçgirî Ayaklanması
3 Nisan 1923 – II. Berzencî Ayaklanması
4 Eylül 1924 – Beytüşşebab Ayaklanması
13 Şubat 1925 – Şeyh Said Ayaklanması
Piranlı Şeyh Said 1925 yılında başlattığı ve kendi adıyla anılan Kürt isyanıyla Türkiye’nin Kürtlere bakış açısını ve bu ülkenin kaderini belirledi.
10 Haziran 1925 – Nehrî Direnişi
7 Ağustos 1925 – Reşkotan ve Raman Direnişi
1926 – Serdar Reşid Ayaklanması (Rewanser – Doğu Kurdistan)
21 Ocak 1926 – Hazro Direnişi
21 Ocak 1926 – Mala Haco Ayaklanması (Nusaybin)
İhsan Nuri’ Ağrı Ayaklanmasının başkumandanıydı. (1929)
16 Mart 1926 – I. Ağrı Ayaklanması
7 Ekim 1926 – Koçuşağı Ayaklanması
26 Mayıs 1927 – Mutkî Direnişi
13 Eylül 1927 – II. Ağrı Ayaklanması
7 Ekim 1927 – Bicar Direnişi
1928 – Sason – Pervari ve Kozluk Ayaklanmaları
6 Temmuz 1929 – Asî Resûl Ayaklanması
20 Eylül 1929 – Tendürek Direnişi
26 Mayıs 1930 – Savur Direnişi
20 Haziran 1930 – Zilan Ayaklanması
21 Temmuz 1930 – Oramar Ayaklanması
7 Temmuz 1930 – III. Ağrı Ayaklanması
24 Ekim 1930 – Pülümür Ayaklanması
Şeyh Mahmud Berzencî 1919-1930 yılları arasında birkaç kez başkaldırdı ve Güney Kürdistan Hükümeti’nin kurdu. Yeşil üzerine kırmızı güneş ve beyaz ay figürlerini taşıyan bayrak bu yıllar arasında Kürdistan bayrağı olarak kullanıldı.
ORAMAR İSYANI’NIN SEBEP VE SONUÇLARI
İsyanın Sebepleri:
Yeni kurulan Cumhuriyet Türk-İslam entegrasyonuna dayanmaktadır. Türkleştirme politikası, Misak-i Milli belgesinde belirtilen kapsamda uygulanmıştır. Sözler unutulur ve en temel haklar bile askıya alınır. Sorunun tamamen çözülmesi uygun görülüyor. Tüm hükümet bu strateji etrafında formüle edilmiştir. Çok dar bir çerçevede yazılan 1924 Anayasası, Kürtlerden bahsetmiyordu. O zamandan beri Anayasa‘da öngörülen hak ihlalleri ve zimmete para geçirme meydana geldi. Bunu kabul etmeyenler isyan etti. Kesintisiz isyan başladı. Oremar İsyanına yol açan bu nedenlerden dolayıdır.
Hazırlık:
1924 yılında başlayan isyan kesintisiz olarak Kürtlerin yaşadığı coğrafyaya kadar devam etti. Botan bu isyanların neredeyse merkezinde. Oremar da bu alanda. Yüzlerce yıldır Kürt milletinin en saygın ailelerinden biri olan Barzani’nin de dikkatini bu direnişler çekmiş ve Barzani halkı bu direnişlere çok ilgi göstermiştir. Benzer şekilde coğrafi olarak Barzan bölgesi, Botan ile sınır komşusudur. Bu durum Barzani’nin isyancılarla birlikte hareket etmesi için kaçınılmaz bir fırsattır. İsyan sırasında Şeyh Ahmed Barzani ve Türkiye’deki Kürtler bir toplantıda desteklerini gösterecek ve yeni isyanların çıkması gerektiğine karar verirler. Bu amaçla yakın arkadaşları ve kendisiyle teması olan aşiret liderleri ile bir görüşme yaptı.
Kürt İsyanları
Toplantı bugün Irak’ın Çemçu ve Nêrve köylerinde yapıldı. Ayrıca Türkiye’ye en yakın köyler. Şeyh Ahmed Barzanî, toplantının aşiretlerden beklentilerini, yetki ve sorumluluklarını anlattı. Bize bunun bir emir olduğunu ve yerine getirileceğini hatırlatıyor. Toplantının gizli olduğunu kimse bilmemeli. Toplantıda aşirete sorumluluklar verildi. Ancak isyanı yönetecek iki komutan atandı, bu komutanlar bizzat Şeyh Ahmed’e aitti. Şakır Doski ve diğerinin Şerîfê Mela Hesen olduğu söyleniyor. Biri baskın sırasında bizzat yönetecek, diğeri isyana katılanları yönlendirecek ve yönlendirecek. Ve 1930 Temmuz’da isyan gerçekleştirilecek denilerek toplantı sona erer. Tüm bunlar da gösteriyor ki isyan bir plan ve program dâhilinde yapılmıştır.
İsyan:
İsyan tamda kararlaştırıldığı gibi 21- 22 Tamumuz 1930 da Oremar taburuna Barzani’nin 500 adamının baskınıyla başlar. Tabur’a defalarca saldırırlır fakat tabur düşmez. Bu beklenmedik direnişin sebebi çok geçmeden anlaşılır. Şêx Ehmed’in toplantısına katılan Kasım Ağa (aslen beydir. Hakkı Töre’nin dedesi) döner dönmez durumu Doskî Aşiret’inin ağası olan Ferhan Ağa’ya anlatır. Ferhan Ağa da hemen devletle yakın ilişkisi olan Pinyanişî Aşiret reisi olan Ahmet Ağa’ya (Kerem Ağa) ispiyonlar. Devlet gerekli tedbirleri alırken, ağalardan da kendileriyle işbirliği yapmalarını ister. Bu üç ağa da kendi aşiretlerinden milis güçleri oluşturarak yeni siyasal iktidardan pay (statü) alabilmek için işbirlikçi olmayı tercih ederler. Milis güçlerine katılanlardan biri de dayıları isyana katılan Hesenê Asê’dir. Hesenê Asê, Sat Köyünün yakılmasına tanıklık edenlerden biriydi.
Tabur, işbirlikçilerinin desteğiyle direnince bu kez kuşatıldı. Kuşatma 7 gün sonuçsuz kaldı. Şakır Doski’yi bir daha dinleyelim: Kamp düşerse susayan askerler teslim olur. Çatışmanın net bir emri vardı: “Yakalanan askerleri bile vurmayacağım, silah sıkanları öldüreceğim.” Ancak kabile de bir saldırı başlattı ve askerler umut doluydu. Ayrıca geç bir şey bulduk. İki kadın kampa su getiriyor. Neden onları öldürmüyorsun? Kendisine cevap vermesini istediğimde: Kürt savaşçılar asla kadınlara kurşun sıkmaz, özellikle Barzan’a bağlıysa öldürülür. Şakır Doski bu iki kadının, Zero ve Bêro adlarını fark etmemi sağladı. Özellikle bu ikisinin kardeş olduğunu vurguladı.
Cemalê Şagulord’un hesabı, kabilenin isyanı bastırmadaki rolünü doğruluyor. Ferhan Ağa‘dan (Salıh Ağa sahilinde) milisler, Mérgezer’den Berdereş’e, Kerem Ağa’dan isyanın meydana geldiği Oremar’a gitti. Bu nedenle, isyan bölgesi Doski kabilesinin bölgesine kadar uzandı ve bir isyancı grup Şagulordu geçerek Qencan ( köprüsüne ulaştı. Grubun amacı, Sat köyünden insanlarla Berdereş Geçidi’nden (kêrî vadisi) Yüksekova’ya yürümekti; ancak burada Fehan Ağa halkı arasında ciddi bir çatışma yaşandı. 1938’e kader aralıksız devam eden isyanlarda resmi tarihçiler Kürt isyanlarının hep İngiliz desteğiyle çıktığını söylerler. Bu tam bir çarpıtmadan ibarettir.
Sonuç:
Kürtlerin mücadelede başarısız olmasının en büyük sebebi iç birliği sağlayamamış olmalarıdır. Kürtlerin farklı çevrelerdeki değerlendirmesi budur. Kitaplar, el ilanları, broşürler, makaleler vb. Eserlerde ortak bir bakış açısı gibi görünüyor. Ayrıca şu Kürt atasözü de bu olayı özetler: kurmêdarê if ku jidarêbe, ew darşînnabe (ağacın üzerindeki kurt ağacın kendisinden gelirse o ağaç yeşermez).
Aşiretlerin bağımsız güç yapısı. Ortak bir hedefe ulaşmak için tüm ülkeleri seferber edecek ulusal bir organizasyon yoktur. Arkadaşlarını ve düşmanlarını iyi tanıyamama: siyasi öngörü eksikliği, hedeflere ulaşmak için kullanılan yöntem ve yöntemleri iyi tanımlayamamalarıdır.
