Ordîxanê Celîl (24 Ağustos 1932-Erivan / 20 Ekim 2007-St. Petersburg)
Tarih, edebiyat, dil ve bilim başta olmak üzere birçok alanda çalışma yürüten Sovyet Kürt aydınları, insanlığa ışık olmuş ve yol göstermişlerdir.
Casimê Celîl ve aile fertlerinin Erivan, Petersburg ve Viyana merkezli yürüttükleri Kürtçe edebiyat, tarih, müzik ve sözlü edebiyat ürünleri üzerindeki kapsamlı çalışmaları Kürd bilimlerinde başat bir yer edinmişlerdir.
Erivan’daki Tipagriçneri Sokağı No; 3 adresindeki baba evinin duvarında Kürd kültürünün önemli bir araştırmacısı ve tanınmış şairi Casimê Celîl, eşi Xanima Rizgo’nun resimlerinin yanında Ordîxanê Celîl’in fotoğrafı gözümün önündedir.
Duvarda bu üç resim dışında asılı resim yoktu. Bu anlamlı fotoğrafa baktığımda hem Ordîxanê Celîl’in, hem de aile fertlerinin yaptıkları çalışmaların bu evde başlayıp, Viyana’da zengin bir kütüphaneye yol açtığını düşündüm.
Viyana’daki Casimê Celîl Kütüphanesi Kürtlerle ilgili yapılacak her hangi bir çalışmada başvurulacak kaynak durumundadır.
Ordîxanê Celîl bu ailenin ilk çocuğu olarak 24 Ağustos 1932’de Erivan kentinde dünyaya gelir.
Ordîxanê Celîl’in anne ve babası Kars’ın Qizilqule köyündendirler. 1914-15 yıllarında Türkiye’den katliamdan kaçıp Ermenistan’a gelen babasının ailesinden sadece babası Casimê Celîl kurtulur.
Annesinin yaşamı da babasının yaşamı gibidir. Annesinin ailesinden de sadece annesi tek kurtulur. Her ikisi de yetimhanede kalırlar, annesiz, babasız, kimsesiz büyürler.
Zamanla sahiplerinin Kürt milleti olduğunu düşünürler. Anne ve babası yetimhane yaşamlarından sonra evleniyorlar.
Büyük zorlukları, sıkıntıları bir güce dönüştürerek, evlerinde eğitime değer verilmesinin temelini oluştururlar.
Ordîxanê Celîl çocukluğunu Kürt ve ermeni çocuklar arasında geçirir. “Ben ve kardeşlerim biz yaşamlarımızı babamıza borçluyuz” der bir röportajında.
Baba Casimê Celîl çocuklarına Kürtçe dilini alıştırır, öğretir. Onlara Kürtçe kitaplar verir ve “Bu kitapları okuyun, bu sizin anadilinizle yazılmış kitaplardır. Sizler anadilinizi, Kürtçeyi iyi öğrenmelisiniz” der.
Daha 10. sınıfa gittiği dönemlerde babası, onun Kürtler ile ilgili toplantılarına götürür. Orada şarkı, masal, hikayeler dinler, babası ona söyler oda bunları bir bir kağıtlara yazar.
10 yıllık öğrenimini ermeni okullarında tamamlar. 1952-57 yılarında Erivan da Dil ve Edebiyat fakültesini bitirir. Beş yıl dönemin çok ünlü hocalardan ders alır. Üniversiteyi iyi bir dereceyle bitirir.
Sovyetlerde, 1937- 1953 yılları Kürtlerle ilgili öncesinden kurulmuş birçok kurum kapatılıyor, aydınlar yazarlar tutuklanıyor, sürgün ediliyor.
Stalin’in ölümünden sonra Sovyetlerde yeni bir süreç başlıyor ve Kürlerin ulusal kültürüne ilişkin kapılar yeniden açılıyor.
17 Eylül 1954 tarihinde Ermenistan Komünist Parti Merkez Komitesi (KPMK) Kürtler açısından çok önemli karar alırlar.
Bu kararlardan biri Erivan da Kürtçe haber yayını yapacak bir radyo kurulması için gerekli hazırlıkların yapılmasıydı.
Bu karara göre Kürtçe haber yayını haftada üç kez, on beşer dakika olacaktı.
1954 yılı sonbaharında başkanlık, Kürtçe radyo yayını sorumlusu olarak Casimê Celîl’î görevlendiriyor. 1 Ocak 1955 yılı, akşamüzeri, saat altı buçukta Radyo Erivan Kürdçe yayın yapmaya başlar.
O akşam, radyonun spikeri Ordîxanê Celîl ilk kez dünyaya şöyle seslenir; ”Erivan konuşuyor, radyo dinleyici arkadaşlar, Kürdçe haberlere başlıyoruz”.
İlk kez Ermenistan Kürtlerinin sesini kurmanci lehçesiyle dünyaya duyuran Ordîxanê Celîl, halkın yüreğine coşku ve sevinç doldurur.
Ordîxanê Celîl Erivan radyosunun Kürtçe yayın bölümünde, önce spiker sonra da edebiyat konusunda görevli olarak çalışır.
Kürdolojinin temelleri 1950’li yılların ortalarında Sovyetler Birliğinde, Doğu Bilimleri çalışmalarının bir dalı olarak, sağlam ve güçlü bir şekilde atılmıştır.
Bu elbette dünya çapında tanınan bilim insanlarının V.Ditel, V.Bartold, V.Jukovski, P.Lerx, A.Jaba. V.Minorski, B.Nikitin, P.Averyanpv, V.Velyaminov- Zernov ve diğerlerinin sayesinde gerçekleşmiştir.
29 Şubat 1959 yılında, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği (SSCB) Bilimler Akademisi Ortadoğu Bilimi Enstitüsü Leningrad Bölümü Başkanı Iosif Abgaroviç Orbeli, bir kararname çıkarır.
Bu kararnameye göre 1 Mart 1959 tarihinde Kürdoloji Grubu, İran Çalışma Grubu’ndan ayrıştırılıp Ortadoğu Bilimi Enstitüsü bünyesi altında kendi başına bir çalışma merkezi haline getirilir.
Kürdoloji okulunun temellerini atan, ünlü bilim adamı, doğubilimleri uzmanı Hovsep Orbeli, aynı zamanda grubun başkanlığını da üstlenir.
Bu gelişme, Rusya’daki Kürdoloji çalışmaları açısından bir milat niteliğindedir. Tarih, kültür, dil, etnografya gibi konularda araştırma ve incelemeler yapmak, bu merkezin başta gelen çalışmaları olarak belirlenir.
Hovsep Orbeli adı geçen bilim insanlarını Kürd tarihi, kültürü ve diliyle ilgili bütün meseleleri araştırmakla görevlendirir.
Kürd sözlü kültürü ürünlerinin araştırılmasında, kayıt altına alınmasında ve analiz edilmesinde Ordîxanê Celîl, bilimsel çalışma anlamında büyük başarı göstermiştir.
Bu çalışmalarda binlerce sayfa ve yaklaşık 400-500 kaset masal ve şarkı toplamışlar.
100 binleri aşan, atasözü, deyim, masal, destan ve şiir toplar ve bunlar hepsi Casimê Celîl Kütüphane arşivinde mevcuttur.
40- 50 yıl sözlü Kürd edebiyatını, Kürd destanlarını topluyorlar. Ordixanê Celil’in 60’a yakın Kürdçe kitabı bulunuyor.
Rusça ve Kürtçe dışında birçok dünya diline Ermenice, İngilizce, Türkçe, İsveççe, Fransızca, Almanca ve Arapçaya çevrilip ve yayımlandı.
25 Ciltlik Zargotina Kurdi Kitaplarından bazıları yayınlandı, bazıları da yayınlanacak. Birçok akademi de görev yaptı.
Birçok kez, Kürd tarihi ve kültürüyle ilgili uluslararası toplantılara katılmıştır.
Pr. Dr. Ordixanê Celil, yaşamını sürdürdüğü St. Petersburg’ta 20 Ekim 2007’de yaşama veda etti.
Mezarı, Petersburg Kavalovska Mezarlığı’ndadır.
Eserleri:
1-Şiyêr û poêm, Poetry, 114 pp., Haip’ethrat Publishers, Armenia, 1959.
2-Stranên Lîrîkên Gelêrîyên Kurd (Kurdish Lyrical and Folkloric Songs), 1964.
3-Курдский героический эпос “Златорукий хан”: Дымдым (Dimdim Epic Poetry), 206 pp., Nauka Publishers, 1967.
4-Kurdskie poslovitsy i pogovorki: na kurdskom i russkom iazykakh (Kurdish Proverbs and Sayings, 454 pp., Glavnaia redaktsiia vostochnoi literatury Publishers, Moscow, 1972. (with Celîlê Celîl)
5-Çîrokên Cimaeta Kurda (Tales of Kurdish people), 234 pp., Haiastan Publishers, 1974.
6-Kela Dimdim (Castle of Dimdim).
7-Xanê Dest Zêrîn (Golden hand Khan).
8-Biwêj û Gotinên Pêşiyanên Kurd (Kurdish proverbs).
9-Zargotina Kurda (Kurdish Folklore), co-authored with Celîlê Celîl, Vol. I, II, Nauka Publishers, Moscow, 1978.
10-Celîl, O., C. Celîl & Z. Celîl, Kurdskie skazki, legendy i predaniia(Kurdish Fairy Tales and Legends), Nauka Publishers, Moscow, 1989.
11-Zargotina Kurdên Sûriyê (Folklore of Kurds in Syria), co-authored with Ahmet Omer and Celîlê Celîl, Jîna Nû Publishers, Uppsala, Sweden, 1989, 91-970927-3-8.-
12-Dastanên Kurdî, coauthored with Celîlê Celîl, 244 pp., Zêl Publishers, Istanbul, 1994.
13-Istoricheskie pesni kurdov (Kurdish Folk Songs), 816 pp., Institut vostokovedeniia (Rossiiskaia akademiia), Orientalia Publishers, Saint Petersburg, 2003.
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
