Kürdistan Azm-i Kavî Cemiyeti (1900)
Kürd Teavün ve Terakki Cemiyeti (1908)
Kürd Neşr-i Maarif Cemiyeti (1910)
Kürdistan Muhiban Cemiyeti (1912)
Kürd Taleve Hevî Cemiyeti (1912)
Kürdistan Teali Cemiyeti (1918)
Kürd Teşkilat-ı İctimaiye Cemiyeti (1918)
Kürd Kadınlar Teali Cemiyeti (1919)
Kürd Tamim-i Maarif ve Neşriyat Cemiyeti (1919)
Bedirhani Aile Cemiyeti (1920)
OSMANLI DÖNEMİ KÜRT BASINI
Pierre Denoyer, Modern Basın adlı kitabında basının önemini şu sözleriyle belirtir:
“Basın olmadan yönetmek, muhalefet etmek, öğrenmek ve öğretmek, inandırmak,
çalışmak veya dinlenmek, satın almak veya satmak artık imkânsız hale gelmiştir. Basın
hiç bir şeye yeterli değildir. Fakat basın her şeye ve herkese gereklidir.”
Basın, belirli zamanlarda basılıp, her çeşit haberi ve fikri topluma ulaştıran tüm
yayın ürünleridir. Gazete, her çeşit haberi topluma ulaştıran günlük haber aracıdır,
haftalık ya da aylık olabilmektedir. Dergi; düzenli aralıklarla yayınlanan, belirli bir ya
da birkaç ilgi alanına ilişkin haber, makale, deneme, inceleme, araştırma ve eleştiri gibi
yazıları, çeşitli edebi ürünleri ya da belirli konulara yönelik denemeleri içeren ve
genellikle resimli olan süreli yayınlardır.
Avrupa’da matbaa ilk kez 1450 tarihinde Alman bilim adamı Johannes Gutenberg
tarafından kurulmuştur. Osmanlı Devleti’nde ise matbaanın kullanımı 1727 tarihinde
İbrahim Müteferrika tarafından gerçekleştirilmiştir. Gayr-i Müslim azınlıklar, Batı ile
iyi ve yakın ilişki içerisinde olmalarından dolayı matbaayla Osmanlı’dan iki asır evvel
tanışmışlardır. Osmanlı halklarından ilk olarak gazete çıkaranlar Ermeniler olmuştur.
Osmanlı döneminde İstanbul’da 414, Anadolu’da 187 adet süreli Ermeni yayın
yayınlanmıştır. İlk Ermeni gazetesi 1831 yılında yayınlanan Lirokir gazetesidir.87
Osmanlı döneminde 1856 yılında Erzurum’da kurulan ilk matbaa, Osmanlı
Kürdistan’ının ilk matbaası sayılmaktadır. Bunu 1865 Bitlis, 1868 Diyarbakır, 1889
Van matbaaları takip etmektedir. Bunların hepsi devlet tarafından kurulmuş olup Türkçe
yayım yapmaktaydı.
1898 yılında Kahire’de, Mithat Bedirhan tarafından tarihteki ilk Kürt matbaası olan
Kürdistan Gazetesi Matbaası kurulmuştur. Burada Kürdistan gazetesi, Kürtçe ve Türkçe
olarak basılmıştır. 1908 yılında ise Osmanlı’daki Kürtçe eserlerin basıldığı ilk matbaa
İstanbul’da Liceli Kürdîzâde Ahmed Ramiz ve Mutkili Halîl Hayalî Bey tarafından
kurulmuştur. 1910’da Diyarbakır’da Ekrem Cemil Paşa tarafından, Diyarbakır Matbaası
adıyla yalnızca Kürtlere dair yayınlar yapan matbaa kurulmuştur. 1911’de ikinci Kürt
matbaası olan Kürdistan İlmîyye Matbaası Kahire’de, Ferecullâh Zeki el- Kûrdî
tarafından kurumuştur. 1915’te modern anlamda ilk Kürt Matbaası Halep’te, Hiznî
Mukrîyanî tarafından kurulmuştur. Ulusal kültürün gelişmesi ve eğitimin
yaygınlaşmasında basının oynadığı rolü çok iyi gören Mukrîyanî matbaa kurma kararı
almıştır. B matbaada basılan ilk kitap, Kürt klasiği olan Ehmede Xani’nin “Mem u
Zin”idir. 1918’de Osmanlı Kürdistanı’nın Kürtçe yayın yapan ilk Kürt Matbaası
Diyarbakır’da, Ekrem Cemilpaşa tarafından kurulmuştur. 88
İlk Türkçe gazete 1831, Arapça 1828 ve Farsça 1848 yılında yayınlanmıştır. İlk
Türkçe gazetenin çıktığı 1831 yılından tam 67 sene sonra Kürtler de basın alanında
faaliyetlerde bulunmaya başlamışlardır.
Osmanlı döneminde 10 Kürt gazetesi basıldı. Bunlar sırasıyla: Kürdistan Gazetesi
(1898), Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (1908), Şark ve Kürdistan (1908), Kürdistan
Gazetesi (1908), Peyman Gazetesi (1909), Amidi Sevda (1909), Yekbûn (Birlik)
Gazetesi (1913), Jîn (Yaşam) Gazetesi, Gazi Gazetesi (1919) ve Bangi Kürdistan
(Kürdistan’ın sesi/ çağrısı) Gazetesi (1919)’dur.
Osmanlı döneminde basılan Kürt dergilerinin sayısı ise 6’dır. Bunlar; Rojî Kürd
(Kürt Güneşi) Dergisi (1913), Hetawi Kürd (Kürt Işığı) Dergisi (1913), Bangi Kürd
(Kürt Seslenişi) Dergisi (1914), Jîn (Yaşam) Dergisi (1918), Yekbûn (Birlik) Dergisi
(1913), Kürdistan Dergisi (1914)’dir.89
Gazetelerden, ilk olması hasebiyle yalnızca Kürdistan (1908) gazetesi hakkında
bilgi verilecektir. Diğerleriyle ilgili ayrıntılı bilgi için Fethullah Kaya’nın Osmanlı
Döneminde Kürt Basını isimli yüksek lisans tezi ve UKAM yayınlarından çıkan
Osmanlı Dönemi Kürt Basın Tarihi çalışmalarına bakılabilir. Kadın hareketleri
bağlamında ileride tekrar ele alınacaktır.
İlk Kürtçe gazete olan Kürdistan Gazetesi, 1898 yılında Mısır’ın başkenti Kahire’de
Mikdat Mithat Bedirhan tarafından basılmaya başlandı. 1845’te Osmanlı Devleti’ne
başkaldıran Botan Bey’i Mir Bedirhan Bey’in oğlu olan Mikdat Bedirhan, isyandan
sonra ailesiyle İstanbul’a oradan da Kahire’ye sürülmüştür. Ailece İstanbul’a sürülen
Bedirhan ailesi, modern Kürt milliyetçiliğinin öncüleri olmuşlardır. Gazetenin ilk
nüshasının basıldığı 22 Nisan 1898 günü “Kürt Gazetecilik Günü” olarak
kutlanmaktadır. Toplamda 31 sayıya ulaşan gazetenin yayının ne zaman durdurulduğu
net değildir, ama gazetenin son sayısı 1902 yılında yayımlanmıştır. Mikdat Mithat
Bedirhan gazeteyi kardeşi Abdurrahman Bedirhan ile basmıştır. Düzenli çıkmayan
gazete, Cenevre, Kahire, Londra ve Folkstone’da basılmıştır.
Mikdat Bedirhan, gazeteyi çıkarma amacını ilk sayının Fransızca ekinde Kürtlere
dünyada ve Osmanlı topraklarında yaşananlardan haberdar etme, ilim ve marifetin
yollarını göstermek, Kürtçe okuma yazmayı teşvik etmek olarak belirtmektedir.
Gazetede daha çok tarih, edebiyat ve din konuları işlenmiştir. Ehmedê Xanî’nin Mem u
Zîn adlı eseri de 2-21 sayılarında tefrika edilmiştir. Kürtlerin yaşadığı sosyal ve
ekonomik sorunlara ağırlık verilmiş, en önemli çözüm olarak da eğitim gösterilmiştir.
Buna karşın, II. Abdülhamit karşıtı içeriğe de sahip olduğundan Osmanlı’da basımı ve
dağıtımı yasaklanmış, bu yüzden Kahire’de basılmıştır. Gazete gizli yollarla
Diyarbakır’a sokulmuş, gazeteyle yakalananlar hapse atılmış, işkence görmüştür.
Gazetenin yayın politikası üç dönemden oluştu. Bunlar: ilk beş sayıyı kapsayan
ılımlı ilk dönem, ikincisi Abdurrahman Bedirhan’ın gazetenin basılmasını eline aldığı, İstanbul hükümetinin sert bir dille eleştirildiği dönem ve üçüncüsü 1900’den sonra Jön
Türklerle daha sıkı ilişkilerin kurulduğu ve birlikte hareket edildiği dönemdir.90 II.
Abdülhamit’in Mithat Bedirhan’ın Mısır’dan çıkarılmasını istemesi üzerine Bedirhan
tarafından gönderilen mektupta sert bir dille Kürtlerin yarsı bile etmeyen Ermeniler ve
Türkler (Romlar) gazete çıkarabilirken neden kendilerinin çıkaramadığı sorulmaktadır.
Gazetenin bir müddet İttihat ve Terakki’nin matbaasında basılması, Bedirhan’ın İttihat
ve Terakkicilerin çıkardığı Osmanlı gazetesinde aktif rol oynaması, Bedirhan’ın Jön
Türklerin 1902’deki kongreleri için uzun bir yazı kaleme almış olması onun ve
gazetenin Jön Türk hareketine yakınlaştığını, hatta büyük uyum içerisinde çalıştığını
göstermektedir.91
Gazetede yer alan birçok sayıda Ermeni- Kürt ilişkilerinin iyi olması gerektiği
vurgulandı, Abdurrahman Bedirhan Kürtlere yönelik çağrısını 1900 yılındaki sayıda
Kürtçe-Türkçe olarak yayınladı. Bu çağrı aynı zamanda Ermeni Troşak Haziran 1901
tarihli gazetesinde de yayınlandı.
Tabloda gösterilen gazete ve dergilerden Kürdistan hariç diğerlerinin tamamı II.
Meşrutiyet sonrası özgür ortamda görülen cemiyet ve bunlara bağlı basın patlaması
döneminde basıldı. Görüldüğü üzere gazete ve dergilerin çoğu iki dili, bazıları üç dilli
olarak basılmıştır. Büyük kısmı İstanbul’da basılan gazete ve dergilerin bir kısmı da
Londra, Cenevre, İran (Mahabat), Bağdat, Süleymaniye ve Diyarbakır’da basılmıştır.
Kürdistan gazetesi dâhil bütün Kürt basın ürünleri hakkında kısa bilgiler aşağıda yer
almaktadır.
Kürdistan Gazetesi (1898): 22 Nisan 1898’de Kahire’de, Mikdat Mithat Bedirhan
tarafından yayınlandı. 1-5 sayılar Kahire’de; 6-19 sayılar Cenevre’de; 20-23 sayılar
Kahire; 24-30 Folkstone ve Londra; 31 sayı Cenevre’de basılmıştır.
Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (1908) : Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti
tarafından 5 Aralık 1908’de İstanbul’da Türkçe ve Kürtçe olarak çift dilli basıldı.
Toplam 9 sayısı yayınlandı. 29 Ocak 1909’da son sayısı basıldı.
Şark ve Kürdistan Gazetesi (1908): İstanbul’da, Arapça harflerle Türkçe ve Kürtçe
olarak yayınlanmıştır. Balkan Kürtleri ile Kürdistan Kürtlerinin birlikte çıkardığı
gazetedir.
Kürdistan Gazetesi (1908): Ali Emin Bedirhan’ın oğlu Ahmet Süreyya Bedirhan
tarafından çıkarıldı. 13 Nisan 1909 yılında kapatılmıştır. Türkçe ve Kürtçe yayınlanan
gazete 31 Mart olayı sonrası İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin baskısıyla kapatıldı.
Peyman Gazetesi (1909): 15 Haziran 1909’da Diyarbakır’da İttihat ve Terakki
Cemiyeti tarafından çıkarılmıştır. Toplam 12 sayı yayınlandı. 31 Ağustos 1909’da son
buldu.
Amidi Sevda (1909): 1909’da Ali Emiri tarafından İstanbul’da çıkarılmıştır. Toplam
6 sayıya ulaştı.
Tabloda gösterilen gazete ve dergilerden Kürdistan hariç diğerlerinin tamamı II.
Meşrutiyet sonrası özgür ortamda görülen cemiyet ve bunlara bağlı basın patlaması
döneminde basıldı. Görüldüğü üzere gazete ve dergilerin çoğu iki dili, bazıları üç dilli
olarak basılmıştır. Büyük kısmı İstanbul’da basılan gazete ve dergilerin bir kısmı da
Londra, Cenevre, İran (Mahabat), Bağdat, Süleymaniye ve Diyarbakır’da basılmıştır.
Kürdistan gazetesi dâhil bütün Kürt basın ürünleri hakkında kısa bilgiler aşağıda yer
almaktadır.
Kürdistan Gazetesi (1898): 22 Nisan 1898’de Kahire’de, Mikdat Mithat Bedirhan
tarafından yayınlandı. 1-5 sayılar Kahire’de; 6-19 sayılar Cenevre’de; 20-23 sayılar
Kahire; 24-30 Folkstone ve Londra; 31 sayı Cenevre’de basılmıştır.
Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (1908) : Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti
tarafından 5 Aralık 1908’de İstanbul’da Türkçe ve Kürtçe olarak çift dilli basıldı.
Toplam 9 sayısı yayınlandı. 29 Ocak 1909’da son sayısı basıldı.
Şark ve Kürdistan Gazetesi (1908): İstanbul’da, Arapça harflerle Türkçe ve Kürtçe
olarak yayınlanmıştır. Balkan Kürtleri ile Kürdistan Kürtlerinin birlikte çıkardığı
gazetedir.
Kürdistan Gazetesi (1908): Ali Emin Bedirhan’ın oğlu Ahmet Süreyya Bedirhan
tarafından çıkarıldı. 13 Nisan 1909 yılında kapatılmıştır. Türkçe ve Kürtçe yayınlanan
gazete 31 Mart olayı sonrası İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin baskısıyla kapatıldı.
Peyman Gazetesi (1909): 15 Haziran 1909’da Diyarbakır’da İttihat ve Terakki
Cemiyeti tarafından çıkarılmıştır. Toplam 12 sayı yayınlandı. 31 Ağustos 1909’da son
buldu.
Amidi Sevda (1909): 1909’da Ali Emiri tarafından İstanbul’da çıkarılmıştır. Toplam
6 sayıya ulaştı.
Kaynaklar:
85 Murat Issı, “Kürt Basını ve Kürdistan Gazetesi (1898-1902)”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, S.
9, s. 127-147.
86 a.g.m., s. 130-140.
87 Pars Tuğlacı, Çağdaş Türkiye Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul: Cem Yayınevi, 1958, s. 1658.
88 Fethullah Kaya, “Osmanlı Döneminde Kürt Basını”, (MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim Bilimleri
Anabilim Dalı Basın Ekonomisi ve İşletmeciliği Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: 2008,
s. 36-38.
89 a.g.m., s. 41-73.
90 İlhan Kaya, Enver Yalçın ve Gülşah Savaş Çakmakçı, “Osmanlı Dönemi Kürt Basın Tarihi”, UKAM Rapor,
S. 11, N: 5 (Nisan 2015), İstanbul: UKAM Yayınları, s. 10-15.
91 a.g.m., s. 15.
92 Kaya, a.g.m., s. 41-73.
Davut Işık / KÜRT ULUSAL HAREKETİ BAĞLAMINDA OSMANLI DÖNEMİ KÜRT KADINI Yüksek Lisans Tezi.
