”Meryam Xan’ın radyoda seslendirdiği kilamların sayısının 200 olduğu söylenmektedir. Mihemed Arîf Cizrawî Bağdat Radyosu’na verdiği bir röportajda Meryem Xan’ı, “Meryem Xan’ın elbiseleri moderndi. Ama ruhu, yaşamı, sanatı gelenekseldi, Kürtçeydi.”
MERYEM XAN (d.1904 / ö.1947 yada 1949)
Kürtçe şarkıları kaydeden ilk kadın şarkıcı olarak bilinen Meryem Xan, “Siltana Kurda” (Kürt Sultanı) ismiyle anılmaktadır. 1904 yılında Şırnak’ın Dêrgul köyünde dünyaya geldiği, bir başka rivayete göre de Xanî aşiretinden olup Hakkari’de doğduğu söylenmektedir.
Meryem Xan’ın akşamları mutfakta yemek yaparken söylediği şarkıları dinlemek için pencerenin yanına gizlice bir asker gelirmiş. Daha sonra bu duyulunca dedikodular çıkmış ve evin gelini Meryem Xan’a artık buralarda kalamayacağını, canını kurtarması için evi terk etmesi gerektiğini söylemiş. Bunun üzerine Xan bir gece sabaha karşı yollara düşerek güneye Irak’a doğru gitmiş (Borak, 5 Nisan 2012 tarihinde yapılan kişisel görüşme).
Başka bir rivayete göre ise Xan, Birinci Dünya Savaşı döneminde ailesi ile birlikte Qamışlo’ya göç etmek zorunda kalmıştır. Daha sonra Meryem Xan, burada Kürt dili ve siyaseti üzerine çalışmaları ile bilinen Bedirxan ailesiyle tanışarak Mehmet Bedirxan ile evlenir. Ancak kocası Meryem Xan’ın şarkı söylemesine izin vermez ve onu bir tercih yapmaya zorlar. Meryem Xan da, “şarkı söylemeden yaşayamam, kanımda sanat ve şarkılar var” diyerek kocasını ikna etmeye çalışsa da başaramaz ve “ben sanatsız yaşayamam, sanatsız yaşarsam ölürüm” diyerek bu ilişkiyi bitirme kararı alır. Meryem Xan bu ayrılığın öyküsünü şu sözlerle bestelemiştir:
Mihemedo Ronî
De loylo, Mihemedo ronî Ciwanîka mihemedê minî çili Der her çar lingê wî delolo, bê bizmara Ezê bazinê destê xwe biskînim De ezê ji ciwanîkê Mihemed ra bikam nalû bizmara De ezê pora serê xwe biqusînim Ezê ji ciwanîka Mihemed re bikim destêm sera De heke lawîkê min çû welatê xeribîyê De kesek nebêje çi kurekî bê pergara . Loy lo loy lo, loy lo, Ah de loy loy Ax… Ax…
Nur Yüzlü Muhammed Ah nur yüzlü Muhammed Kırk yaşındaki mıhamedimin kısrağı Çivisizdir her dört ayağı Kıracağım bileziklerini kolumun Çivi nal yapacağım Mıhamedimin kısrağına Ve ben keseceğim saçlarımı Muhammedimin kısrağına yele yapacağım. Olur da giderse gurbet ellere yavrum Kimse demesin yavrum sahipsizdir.
O dönemde İngiliz müzik şirketleri Bağdat’a gelerek Kürtçe, Arapça, Farsça, Ermenice ve Süryanice şarkıları toplayıp kayda alarak plak çıkarmaktadır. Bunun üzerine bölgedeki birçok sanatçı da Bağdat’a sesini kaydetmek için gider. Meryem Xan da sesini kaydettirmek ister fakat 1936 yılında Bağdat’a gidene kadar, 12 yıl Zaxo’da kalmak zorunda kalır. Bağdat’a geldiğinde amcasının kızı Elmas Xan ile birlikte yaşamaya başlar. Elmas Xan’ın evi aynı zamanda dönemin aydın, sanatçı ve siyasetçilerinin buluştuğu bir yerdir. Böylece Meryem Xan, Mihemed Arîf Cizrawî, Hasan Cizrawî, Nesrîn Şerwan (Şirnaq), Alî Merdan, Tahîr Tofik, Saîd Axayî Cizîrî, Fewzîyê Mihemed gibi birçok müzisyenle tanışma imkânı bulur ve onlarla birlikte söylemeye başlar. Kısa sürede Bağdat’ta tanınan ve sevilen bir ses olur. İngiliz plak şirketleriyle ilişkilenerek ilk plağını çıkarır ve Kurmancî dilinde plak çıkaran ilk kadın ses sanatçısı ünvanını kazanır. Meryem Xan Soranî dilinde de “Dayîkî Cemal” isimli ilk plağı çıkarmıştır.
Bağdat Radyosu’nun düzenlediği ses yarışmasına çok sayıda ünlü sanatçı ile birlikte Meryem Xan da başvurarak katılır. Xan, bu yarışmada birinci olur ve radyoda kadrolu olarak çalışmaya başlar. Meryem Xan yaptığı bestelerin yanısıra bu dönemde birçok kilam da derler ve derlemeleri “Hawar” dergisinde yayımlanır.
Celalet ve Kamuran Bedirxan kardeşler, Suriye’nin başkenti Şam şehrinde 15 Mayıs 1932 yılında “Hawar” dergisini yayınladılar. “Hawar” dergisi, düzenli olmayan aralıklarla yayınlandı. Toplam 57 sayısı yayınlanmıştır. İlk sayısı tamamıyla Türkçe yayınlanan derginin daha sonraki sayıları Kürtçe ve Fransızca yazılmıştır. 20 sayfalık olan derginin 16 sayfası Kürtçe, 4 sayfası ise Fransızca olarak yazılmıştır. Hawar dergisi, Kürt yazı dilini ve yapılan yenilikleri halka benimsetmek için Kürt edebiyatını sevdirmek ve bilinç kazandırmak için sistemli bir çaba harcamıştır. Hawar dergisi 1943 yılında kapatılmıştır (http://www.dirok.org/hawar-dergisi.html ).
Meryam Xan’ın radyoda seslendirdiği kilamların sayısının 200 olduğu söylenmektedir. Mihemed Arîf Cizrawî Bağdat Radyosu’na verdiği bir röportajda Meryem Xan’ı, “Meryem Xan’ın elbiseleri moderndi. Ama ruhu, yaşamı, sanatı gelenekseldi, Kürtçeydi. Kürt âdetlerine bağlıydı. Şarkı söylerken içten ve gönülden söylerdi. O an tüm bedeni şarkı ile dolardı” diyerek anlatmaktadır. Meryem Xan’ın en çok bilinen bestelerinden “Yadê Rebenê”/”Çemê Bişêrika”da (Bışerike Deresi) annesine şöyle seslenmektedir:
Çemê Bişêrika
Lê lê yadê rebenê Ezê çûbûm çemê Bişêrika şewitî Ax dayê rebenê ez daketim Ay gewra min tu yî lê Ay sebra min tu yî lê ay de lê lê Lê yadê rebenê dibê xewka min tê Vê sibê ez raketim Lê lê ezê çiqa li nav heval û hogirê Xwe de bilind firim Ax dayê rebenê ezê nizim li erdê ketim Ay gewra min tu yî lê, ay sebra min tu yî lê Ay de lê lê ax de lê lê Lê lê ez çûme dora şêxê xwey melûl De ezê ji navêkê pê de ez ya bejna lawikê xwe me Ay de lê lê ax de lê lê Lê lê yadê rebenê keçikê digo: Ez koçer im Ax dayê rebenê penîr tînîm Ax gewra min tu yî lê, ay sebra min Tu yî lê De lê lê ax de lê lê Lê yadê rebenê ezê kolan Bi kolan vê sibê digerînim Lê lê ezê çiqa çavê xwe digerînim Nagerînim Ax ezê bejna bilind di nav hevala nabînim Ax gewra min tu yî lê Ax bermaliya min tu yî lê De lê lê ay de lê lê.
Bışerıke Deresi
Ah benim garip anam Gittim yangınlar içinde Bışerıke deresine. Ah indim dereye garip anam Ah indim ki sensin kumralım Ah sensin benim sabrım ah le le Ah garip anam der ki uykum gelir Bu sabah uyudum ki Ne kadar eş dost arasında Yüksek uçsam da Ah garip anam oysa düştüm yere Ah kumralım sensin, sensin sabrım Ah le ah le ah Vardım yanına melül şeyhimin Biri dışında yavrumun boyu posuyum Ah le ah le ah Ah garip anam, kız diyordu ki: Göçerim ben Peynir getiririm ah garip anam Ah kumralım sensin, sensin sabrım Sensin ah. Ah le ah le ah Ah garip anam sokak sokak Gezdiririm seni bucak bucak Ah ne kadar arasam da Aramasam da Göremem senin gibi selvi boyluyu arkadaşlar arasında Ah ki sensin güzel tenlim Sensin evimi çekip çeviren Ah le ah le ah
Üretken sanat yaşamının ardında birçok beste ve derleme şarkı bırakarak hayata çok erken yaşta veda eden Meryem Xan’ın 1947 yılında Musul hastanesinde, bir rivayete göre de 1949 yılında Bağdat’ta vefat ettiği ve cenazesinin Şex Maaruf Mezarlığı’nda toprağa verildiği söylenmektedir. Meryem Xan’ın Kürt müziğine kazandırdığı bestelerinden ve okuduğu şarkılardan bazıları şunlardır: “Bavê Koroxlî”, “Welê Domam”, “Mihemedo Ronî”, “Sêvê û Hecî Elî”, “Lê Lê Yadê Rebenê”, “Hêlî Delal”, “Hesenê Osman”, “Helîm Canê”, “Gewra Min Tun Nîn e”, “Mihemed Selîm Zavakî Taze”, “Siwarê Me Siwar Bûne”, “Li Xelkê Tal e”, “Lê Li Min Şêrîn e (Helîm)”, “Qumrîk Sêva Tucara”, “Girê Sîra Bi Sir e”, “Hay Berde Berde”, “Lê Lê Weso”, “Heyla Li Min Xerîbê”, “Gulşênî”, “Lê Dînê Lê Dînê”, “Gulê Wey Nar”, “Êmo”, “Mêreme”, “Ya Li Bin Biyê”, “Hay Berde”, “Qumrîkê”, “Hoy Nar”, “Ay Delal”, “Qesra Baxemsê”, “Meyremê”, “Mala Faro”, “Wax dînê”, “Meyro”.
Selda Öztürk / KADIN KİMLİĞİ BAĞLAMINDA KÜLTÜREL BELLEK VE VAN MERKEZDEKİ KADIN DENGBÊJLİĞİ YANSIMALARI.
BERNAMEGEH
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
