Pîr Sultan Abdal (Banazlı aşık Pîr Sultan), 16. yüzyılda yaşadığı varsayılan Alevi inancının en önemli temsilcileri olan Yedi Ulu Ozan’dan biridir.
Eldeki yazılı kaynaklarda Pir Sultan Abdal’ın gerçekliği yada yaşamı üstüne direkt tarihi bir kayıt bulunmamaktadır.
Yaşamına ilişkin bilgilerin dört kaynağı vardır: kendisine atfedilen deyişler ve nefesler, kendisi hakkında başkalarınca söylenen deyiş ve nefesler, sözlü menkıbeler, döneme ilişkin ve anlatışlara parallellik gösteren Osmanlı Devleti’ne ilişkin buyruklar ile birlikte gerçekleştirilen yazışmalar.
Sheridan’a bakılırsa Pir Sultan Abdal, “birincil sözlü kültür” çağında yaratılmış ezilmişliği ve direnişi temsil eden kültürel bir kişiliktir.
Sheridan, onu, tarihi gerçek bir kişi olarak değilde edebi bir kahraman olarak dile getirir.
Pir Sultan Abdal mahlası değişik dönemlerde yaşamış birden çok aşık tarafından kullanılmıştır.
Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal mahlasını kullanmış altı aşık olduğu varsayılmaktadır:
III. Murat (1574-1595) devrinde Sivas valisi olan Deli Hızır Paşa tarafınca idam ettirilen Banazlı aşık Pir Sultan, Merzifon ve Çorum yöresinden Pir Sultan’ım Haydar, Artova’nın Daduk köyünden Abdal Pir Sultan, aruz vezni ile yazılmış deyişlerin sahibi Pir Sultan Abdal, Banazlı Pir Sultan’dan sonra yaşayıp, onun asılmasına dair deyişler söyleyen Pir Sultan Abdal ve gerçek adının Halil İbrahim olduğunu dillendiren Pir Sultan Abdal’dır.
Fakat Kaya-Çetin’e bakılırsa bu mahlası kullanan aşık sayısı ondur; Bezirci’ye bakılırsa ise sekizdir.
Pir Sultan’ın 16. asır başlangıcında Sivas’ın Yıldızeli ilçesi Banaz köyünde dünyaya geldiği düşünülmektedir.
Pir Sultan’ın soyu, “Benim aslım Horasan’dan Hoy’dandır,” deyişine dayandırılarak İran’ın Batı Azerbaycan eyaletindeki Hoy kentinden geldiği üzerinedir.
Pir Sultan, I. Süleyman ile İran Şahı I. Tâhmasb zamanında yaşadı.
İran şahının tahriki ile Osmanlı Devleti aleyhine olan isyana katılmış olduğu ve İran lehine casusluk yapmış olduğu iddiası nedeniyle Hızır Paşa tarafınca Sivas’ta asıldı.
İdam edilerek ölen Pîr Sultan Abdal’ın ölümünün, 1547-1551 veya 1587-1590 seneleri arasındaki bir tarih olduğu üzerine savlar vardır.
Pîr Sultan Abdal, şiirlerinde Allah, İslam Peygamberi Muhammed, Ali, On İki İmam ve Ehl-i Beyt sevgisini çokca dile getirmiştir.
Ayrıca toplumsal mevzulara da yer vermiş ve bu durumu toplumsal uyarı niteliğinde ele alarak işlemiştir.
Şiirlerinin çoğunu nefes tarzında kaleme almıştır.
Alevi bir ozan olması nedeniyle Hak-Muhammed-Ali motiflerini sıkça kullanmıştır.
Alevi inanç sistemi geleneklerine bağlı bir dergâh ortamında yetişmiştir.
Medrese öğrenimini Erdebil’de görmesine rağmen, sarayı temsil eden Divan Edebiyatı’ndan hiç etkilenmediği görülmektedir.
Pîr Sultan Abdal, Alevi inancında Yedi Ulular olarak bilinen Yedi Ulu Ozan’dan birisi olarak görülür.
Osmanlı düzenine karşı tutumuyla bilinir.
Deyişlerinde Alevi inancını yansıtır.
Ölümünün ve deyişlerinin etkisiyle kolektif bir şuur meydana gelmiş, onun adına birçok şiir, söz, anı ortaya çıkmıştır.
Alevi halk kültürünün yaşayan bir ögesi olarak günümüze kadar dilden dile gönülden gönüle ulaşmıştır.
Sivas’ın Hafik ilçesinin Sofular köyünde yaşayan Pir Sultan, Sivas Valisi olan Hızır Paşa tarafınca idam edilmiştir.
“Çeke sancağı götüre, Şah İstanbul’a otura” mısraları yüzünden Safevi Devleti yanlısı görülmüş ve bu durum idam edilmesine sebep olarak gösterilmiştir.
Bernamegeh Türkçe / bernamegeh@gmail.com
