SERBESTİ GAZETESİ

SERBESTİ GAZETESİ VE MEVLANZADE RIFAT BEY

Mevlanzade Rıfat Bey’in aile köklerine bakıldığında, dedesinin Süleymaniye Beylerinden Mehmed Bey olduğu görülmektedir. Babası Abdurrahman Nacim, 21 Mayıs 1883 tarihinde, Süleymaniye’nin Şehrizor kazasında dünyaya gelmiştir. Süleymaniye ve Bağdat medreselerinde tahsilini tamamlayan Nacim Efendi’nin, 1862-63 senesinde, 29 yaşında iken 400 kuruş maaşla Dersaadet Kütüphaneler Müfettişliği’ne tayin olunarak memuriyet hayatına başladığı görülmektedir.

Mevlanzade Rıfat’ın doğum yeri ve tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, 15 Haziran 1909 tarihinde kaleme aldığı bir mektupta 40 yaşında olduğunu ifade etmiş olan Rıfat’ın, hakkında yazılan 9 Eylül 1895 tarihli şikâyet telgrafında da 25 yaşında olduğu belirtilmiştir. Bu bilgiler ışığında kendisinin 1869-70 yılında doğduğu anlaşılmaktadır. Babasının 1867 yılı itibariyle İstanbul’da görev yaptığı bilinen Mevlanzade’nin İstanbul doğumlu olduğu kabul edilmektedir.

Mevlanzade Rifat, 20. yy. başlarındaki Kürt milliyetçi hareketinin öncülüğünü yapan önemli şahsiyetlerden biri olup gazeteci, yayıncı, yazar ve siyasetçi kimlikleriyle tanınmaktadır. Serbesti gazetesinin yanısıra Hukuki Umûmiye, İnkılab-i Beşer, Âkil, Ahalî, Meşrûtiyet, Faruk, Cihad, Kadınlar Dünyası vb. gazete ve dergilerin de sahipliğini veya sorumlu müdürlüğünü yapmış, aynı zamanda farklı gazete ve dergilerde de çok sayıda yazıları yayımlanmıştır.

II. Meşrutiyet’in ilanının hemen ardından Serbesti gazetesi çok partili sistemi ve halkın siyasete katılımını destekler bir tutum sergilerken, 31 Mart Vak’ası sonrası gazetenin bu tutumunda önemli bir değişiklik yaşanarak İttihatçıların siyasi elitizmine benzer biçimde halkın siyasete katılımının sınırlanması savunulmaya başlanmıştır.

Mevlanzâde Rıf’at Bey, Mekteb-i Hukuk-i Şahane mezunudur. Mezuniyetinden sonra bir süre Matbu’at-ı Ecnebiye Kalemi’nde bulunmuştur. Daha sonra Beyoğlu Mutasarrıflığı Tahrirat Kalemi’ne,7 ardından Sinop Cezaevi müdürü olarak Sinop’a tayin edilmiştir. Bir süre Sinop’ta kalan Mevlanzâde, birdenbire önce Çorum’a, ardından da Kayseri’ye sürülmüştür. Mevlanzade, 1908 Devrimi’ne mesafeli yaklaşmış, İttihat ve Terakki’ye alkış tutanlardan olmamış, Fedakâran-ı Millet Cemiyeti üyesi olup bu cemiyetin neşrettiği Hukuk-ı Umumiye gazetesinin sorumlu müdürlüğünü yapmıştır.

Mevlanzâde ve Hasan Fehmi Bey birlikte, Serbestî gazetesini çıkarmak için 11 Aralık 1908’de başvuruda bulunmuşlar ve ilk sayısını 13 Aralık 1908 tarihinde yayınlamaya başlamışlardır.

Serbesti gazetesi 1908 yılının sonlarına doğru yayın hayatına başlar ve 1. sayısı 3 Teşrinisani 1324 (16 Kasım 1908) tarihinde İstanbul’da yayımlanır. Gazete dört sayfadan ibaret olup günlük olarak yayımlanır, imtiyaz sahibi Mevlanzade Rıfat ve başyazarı da Hasan Fehmi’dir.

Hasan Fehmi Yazı işleri müdürü ve başyazarı olduğu Serbesti Gazetesi’ndeki yazılarında İttihat ve Terakki yönetimini sert bir dille eleştiren gazeteci, 6 Nisan 1909 günü vurularak öldürülmüş ve Türkiye’de ilk basın şehidi olarak tarihe geçmiştir. Öldürülmesinden sonra gelişen olaylar, İttihat ve Terakki yönetimine karşı gelişen 31 Mart Ayaklanması’nı tetikledi. Öldürüldüğü 6 Nisan günü, Türkiye’de “Öldürülen Gazeteciler Günü” olarak kabul edilir.

Mevlanzade, 27 Temmuz 1909’da Şerif Paşa’yla imzaladığı bir anlaşma çerçevesinde Serbestî’yi haftalık olarak Paris’te yayınlamaya başlamış, sayıdan sonra Serbestî yayınına ara vermiş ve Mısır’a geri dönmüştür. Mısır’da tekrar Serbestî’yi çıkarmış, gazetenin kapatılması sonucunda tekrar Paris’e dönmüştür. Burada da dört sayı olarak çıkarabildiği Serbestî ile hem İttihad ve Terakki hem de Şerif Paşa’nın Meşrutiyet gazetesine sert eleştirilerde bulunmuştur.

Yunan hükümetinin baskıları sonucunda İstanbul’a dönerek polis müdürlüğüne teslim olan Mevlanzâde’ye, Divan-ı Harb-ı Örfi kararı gereğince Bursa’da ikamet mecburiyeti getirilmiştir. Ahmet Muhtar Paşa Hükümeti zamanında çıkan af üzerine 29 Temmuz 1912’de İstanbul’a dönmüş ve Serbestî’nin İstanbul’daki ikinci dönem serüvenini başlatmıştır. Bab-ı âli Baskını’ndan (23 Ocak 1913) sonra Serbestî tekrar kapatılmıştır.

Mevlanzade 1913 yılında Kadınlar Dünyası dergisinin sahibi, Nuriye Ulviye Mevlan ile evlenir.

Künye kısmında “Serbesti” yazısının altında şöyle yazmaktadır: “Osmanlıların cins ve mezhep ayrımına bakmaksızın hukukuna hizmet eden günlük gazete”dir.  Gazetenin her sayısı dört sayfa ve beş sütundan ibaret olup 172. sayı hariç diğerlerinin ebattı 40cm x 54cm’dir. Bütün sayılar elimizde olmasa da gazetenin aralıklarla “toplam 770 sayı” yayımlandığı bilinmektedir. Gazetenin 1’den 498’e kadar olan sayılarının dijital kopyaları Beyazıt kütüphanesinde bulunmaktadır. Ayrıca değişik kaynaklardan elde edilmiş 595, 596, 597, 598, 600 ve 601. sayıları mevcut olup geri kalan sayılar elimizde yoktur. 601. sayısı 25 Nisan 1920 tarihinde yayımlanmıştır.

1918’de geri dönüp Radikal Avam Fırkası adında siyasi parti kurup İnkılab-ı Beşer adıyla bir gazete neşretmiş, koyu İngiliz yanlısı hüviyetinde Mütareke İstanbulu’nda arz-ı endam etmiştir. Bu gazete de diğer bütün gazeteleri gibi takipten kurtulamaz ve 1919’da süresiz olarak kapatılmıştır.

1918 yılında kurulan Kürdistan Teali Cemiyeti’ne katılan Mevlanzâde Rıf ’at, bu cemiyetin 1920 yılında bölünmesinden sonra oluşan Teşkilat-ı İçtimai Cemiyeti’nde yer almamıştır.

Serbesti düşüncesini yayınlarında şöyle dile getirmiştir:

“Serbesti bütün manasıyla “hür” dür. Meşrutiyet idaremizi muhafaza zımnında fedakârlıktan çekinmeyecektir. Serbesti halkın genelinin aydınlanmasına ve Osmanlının değişik unsurlarının birliğine çalışarak millet hukukunun savunucusu olan “kanunu” yegane rehber edinecektir. Serbesti, namus ve haysiyeti sertacı meslek tutacaktır ve hiçbir şahsın siyasi ve şahsi emel ve maksadına dahi hizmette bulunmayacaktır. Serbesti, yalnız hakikati söyleyecek ve milletin medeniyet yoluna girmesinin çarelerini düşünecektir. Hülasa Serbesti; milletimizin din ve unsuru ayırtetmeksizin genel olarak zulüm görmüş vatandaşlarımızın müdafii ve fikirlerinin tercümanı olacaktır. İşte mesleği bundan ibarettir.”

Şüphesiz bu uzun yayın dönemi içerisinde M. Rıfat’ın fikirlerinde ve Serbesti’nin yayın politikasında da değişimler olmuştur. Bu değişimler genel olarak üç farklı döneme ayrılarak incelenebilir. Birinci dönem, gazetenin yayına başladığı zamandan 31 Mart Vakasına kadar olan süreyi kapsar ve bu zaman içerisindeki yayın politikasının temel prensipleri; tarafsız ve hür bir yayın olmak, Meşrutiyet kazanımlarını korumak, istibdat rejimini tamamen ortadan kaldırmak, “İttihadı Osmani”yi koruyarak “Adem-i Merkeziyeti” sağlamak, İttihat ve Terakki rejimine karşı aktif bir muhalefet yapmak, din ve unsur ayrımını yapmadan baskı altındaki bütün vatandaşların sesi olabilmek.

İkinci dönem, Serbesti’nin sürgünde yani Mısır’dan başlayıp Paris, daha sonra da tekrar İstanbul’a dönüşüyle 1912’lerin sonlarında yayın faaliyetlerinin durdurulması ve Birinci Dünya Şavaşı’na kadar olan süreyi kapsar.

Üçüncü dönem ise, yaklaşık beş yıllık aradan sonra 1918’de Kürdistan Teali Cemiyeti’nin yayın organı olarak yeniden yayınlanmasından 1922’lere kadar devam eden süreyi kapsar.

Bu dönemde Bedirhani kardeşlerden Celadet gazetenin yardımcı editörü, Kamuran ise köşe yazarıdır. Bu devrede M. Rıfat, Kürt milliyetçi hareketinin merkezinde yer almıştır.

Mevlanzâde’nin gerek sahipliğini, gerek mesul müdürlüğünü ya da muharrirliğini yaptığı gazeteler görebildiğimiz kadarıyla şunlardır: Hukuk-i Umumiye, Serbestî, Âkıl, Âhali, İnkılâb-ı Beşer, Hukuk-i Beşer, Meşrutiyet, Fârûk, Cihâd, Kadınlar Dünyası, Erkekler Dünyası.

İstanbul’un Ankara Hükümeti’nin denetimine geçmesiyle birlikte birçok Kürt aydını ve siyasetçisi gibi M. Rıfat’ta İstanbul’u terketmek zorunda kalıyor. Böylece Serbesti gazetesinin yayını da son buluyor. Lozan Antlaşması’nın imzalanmasından sonra, o da sürgün edilen 150’likler listesinde yer alır ve Halep’e yerleşir. Halep’teyken kurulan Hoybun örgütü çalışmalarına katılmış ve geçirdiği kalp krizi sonucu 8 Eylül 1930’da hakkın rahmetine kavuşmuştur.

Kaynaklar:

-Murat Issı, Hürriyet Aşığı Bir Osmanlı Kürt Aydını, Mevlanzade Rıfat Bey.

-Seid Veroj, Kürt Basınında İlk Dönem.

-Ahmet Alan, Hetawi Kurd, 2015.

-Mustafa Coşkun, Mevlanzade Rıfat Efendi’nin Gazetecilik Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri, 2019.

Bernamegeh Türkçe

UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!

AYRICA BAKIN

SORU(N)LARIYLA YAPAY ZEKÂ VE İNSAN(LIK)

TEMEL DEMİRER  “Bir makine, sıradan 50 kişinin yapabileceği işi yapar. Sıra dışı bir insanın yapabileceği …

error: LÜTFEN KOPYALAMAYIN OKUYUN!