QAZİ MUHAMMED KİMDİR?

Qazî Muhammed (d. 1900 ya da 1901 – ö. 31 Mart 1947 Mahabad), Mahabad Cumhuriyetinin seçilmiş devlet başkanı  Kürt aydın ve yurtseveridir.

1900 yılında Mehabad’da doğan Qazi Muhammed, Mahabad’ın önde gelen ailelerinden biri olan Qazî Ali’nin oğlu olarak dünyaya gelir. Çocukluğunda Kutabhane denilen din okulunda okumuş ve babasından temel eğitimini almıştır. Mehabad Vakıflar Dairesi Müdürlüğünü yaptıktan sonra babasının yerine kadılığa atanmıştır.

Qazi Muhammed Mahabad Vakıflar Dairesi Müdürlüğünü yaptıktan sonra babasının yerine kadılığa atanmıştır.

KOMALA ÖRGÜTÜ

Hacı Davud Bahçesine gelen Mîr Hac, «Hêvî»örgütünün selâmlarını getirdiğini söyledi. Ama ondan
daha önemli bir şey getirmişti aslında. O da, iran’da, hücre usulü ile çalışacak bir gizii örgüt kurulması yolundaki tavsiye idi. Bahçede toplananlar bir örgüt kurmayı kararlaştırdılar ve örgüte «Komel» adını verdiler, örgütün
adının tamamı ise «Komelê Zîyaneweyê Kürdistan» idi. Örgüt kısa zamanda gelişti. Altı ay içinde yalnız Mehabad şehrinde 100 üyeye sahip oldu. Örgüte katılan üyelerin listesi örgüt merkezinde tutuluyordu. Ancak sıradan üyeler yalnız kendi hücrelerindeki beş ya da altı kişinin adlarını biliyorlardı. Bu nedenle örgütün gelişmesi konusunda ancak az kişiler, yani yöneticiler bilgi sahibiydi. «Komel» örgütüne üye olma fırsatı her Kürde verilmişti. Hatta üyeleri çoğaltmak için Şiî Kürtler, Asurlular ve Hıristiyanlar da Kürt azınlıkları olarak kabul edilmişlerdi ve örgüte girmelerine izin veriliyordu. Azerbaycan Türkleri ve Karapapak aşiretinden olanlar ise örgüte alınmıyorlardı.

16 Eylül 1492 günü, Mehabad’ın orta halli ailelerinden küçük bir grup şehirden çıkıp Rızaiye’nin toprak yolunda ilerlediler. Sonra Çemê Sablax yakınında bulunan Hacı Davud Babçesi’ndeki ağaçların altında toplandılar. Grubun en küçüğü Rahman Halevî Rızaiye Lisesi mezunuydu. Grubun en yaşlısı ise Molla Abdullah Davudîydi. Tütün bayii olan Molla Abdullah Davudî yaklaşık olarak elli yaşındaydı.
Bahçedeki ağaçların altında toplanan grupta onbeş kişi vardı. Kürt halkının durumunu konuşmak ve bir Kürt siyasal partisi kurmak için o gün orada toplanmışlardı.

1943 yılının Nisan ayının son günlerinden birinde, 100 kadar «Komel» üyesinin toplanıp, Mehabad şehri yakınında bulunan ve «Xwedaperest» adıyla bilinen tepeye bir gezi yapmaları için emir verildi. Sonra bu gezi, bir siyasal parti toplantısına dönüştü ve bu toplantıda bir merkez komitesi seçildi. Merkez Komitesi üyeleri, toplananların genel oylarıyla seçildiler. O sırada hiç kimse, örgütün Merkez Komitesine gireceklerin adlarının sol yöntemlerle saptandığının farkında değildi. Kurucu üyelerden birkaçının Merkez Komitesi üyeliğine seçilmeleri, bu küçük kurucular gurubunun aktif bir örgüte dönüştüklerini kanıtladı. Merkez Komitesinin daimî bir başkanı yoktu. Ancak Abdurrahman Zebihî, Muhammed Yahu, Hejar ve Herminî’nin Merkez Komitesinin en faal ve belli başlı üyeleri oldukları biliniyordu. Hejar ve Herminî ayrıca iki ünlü Kürt şairiydi.

1944 yılının Ekim ayında bir gün Kadı Muhammed, Ahmed Ilâhî’nin evine çağrıldı. Kendisinden önce eve, örgütün 24 üyesi de gelmişlerdi. Şaşkınlık ve sinir gerginliği hepsine egemen olmuştu. Eve gelen bütün üyelerin kimliklerinin ortaya çıkmaması için sadece iki kişinin Kadı Muhammed’le ayrı bir odada görüşme yapmalarına ve
«Komel»e üye olmasını istemelerine karar verildi. Bu iki üye Kasım Kadirî ve Kadir Müderrisî’ydi. Karara göre bu iki üyenin yapacakları teklifi Kadı Muhammed kabul etmediği takdirde öbür üyelerle görüştürülmeden evden ayrılacaktı. Kabul etmesi halinde ise öbür üyelerle görüştürülüp örgüt üyeliği için yemin ettirilecekti. iki üye tarafından yapılan teklifi Kadı Muhammed hiç tereddüt etmeden kabul etti. Daha sonra kendisi «Komel» örgütünün önderi ve sözcüsü durumuna geldi. Buna rağmen Merkez Komitesi üyesi değildi.

KÜRDİSTAN DEMOKRAT PARTİSİNİN DOĞUŞU 

20 Ağustos 1941’de Sovyet, İngiliz ve Amerikan bağlaşık ordulan lran’a girdiler. Rıza Şah’ın diktatörlüğü yerine zayıf bir hükümet getirildi, Tahran’daki bu hükümetin İngiliz ve Amerikalılar egemenliğindeki güney veya Sovyetler Birliği egemenliğindeki kuzey bölgelerinde hiç etkisi yoktu. Ülkede güçlenmeye başlayan çeşitli siyasal partilere demokratik haklar tanınmaya başlanmıştı. Mahabad yöresi ne İngiliz, Amerikan ne de Sovyetler’in elinde değildi. Kürt ulusculuğunun uzun bir geleneği olan bir bölgeydi burası. Eylül 1942’de ele geçmez fırsatı kullanan Mahabad Kürtleri ilk Kürt siyasal hareketi Komala J.K. (Jiyani Kurdistan, Kürdistan’ın Dirilişi) hareketini başlattılar. Şehirli orta sınıf aydınların önderliğjndeki uluscu Komala hareketi kısa sürede şehirlerde ve kırsal kesimde kitle desteği kazandı. Yarı yasal durumuna karşın Komala siyasal bir program belirlememiş ve belirli örgüt çerçevesi oluşturmamıştı. 1943’de yeni önder kadrosu seçildi. Kürdistan’daki demokratik hareket çok geçmeden Komala’nın yapısını aştı.Bu sırada, Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti Başbakanı Cafer Bakırof’un, «Komel» örgütü yerine «Kürdistan Demokrat Partisi» adıyla yeni bir siyasal örgüt kurulması yolundaki tavsiyesin i gerçekleştirmek amacıyla yapılan çalışmalar hızlandırılmıştı. Bu iş için 20 gün çalışıldı. 1 945 yılının Eylül ayında Rızaiye’deki Sovyet Konsolosu
Haşimof, Mehabad ‘da bir Kültürel İlişkiler Merkezi açtı.

Qazi Muhammed’in çağrısıyla örgüt üyeleri, aşiret liderlerinden ve şehir ileri gelenlerinden 60 kadar kişiyle birlikte 1945 yılının Ekim ayında toplandılar. Toplantıda yeni bir örgüte ihtiyaç olduğu ve bu örgütü Sovyetlerin destekleyeceği bildirildi. Alınan kararlar doğrultusunda Sovyetlerin İran’ı işgalinden doğan yönetim boşluğundan yararlanmak için Komala örgütü feshedilir ve yerine, Kürdistan Demokrat Partisi –KDP- kurulur.

KDP’nin programı Komela’nın siyasi yaklaşımlarına göre daha ilerici ve enternasyonalist konumdadır. Örneğin
Komela kendisini Kürtlerle sınırlarken, KDP, İran devleti içinde tüm halklarla birliği, özellikle de Azeri, Asuri ve
Ermenilerin de ulusal baskı altında tutulduğunu dile getirerek bunlarla birlikte çalışmanın gerekliliğini savunmaktadır. Bu noktada KDP, ulusal dar çerçeveyi aşarak Komela’dan ileri bir pozisyon savunmaktadır.

Siyasal programın zamanın gereklerine göre oluşturulması ve onbinlerce üyeye önderlik edebilecek örgütün yapılanabilmesi için daha geniş siyasal bakış açısı olan kadrolara gereksinim vardı. 1945’de yeni bir parti, Kürdistan Demokratik Partisi kuruldu; Komala’nın bütün üyeleri bir partiye katıldılar. Tanınmış bir aydın ve saygın bir siyasal ve dini önder olan Qazi Muhammed partinin kuruluşunda önemli rol oynamıştı. KDP sekiz önemli maddesi olan bir program hazırladı:
1 ) İran’daki Kürt halk kendi yerel yönetimine sahip olmalıdır ve İran sınırları içinde özerkliği tanınmalıdır.
2) Anadillerinde öğrenim hakları olmalıdır. Kürt topraklarında resmi dil Kürtçe olmalıdır.
3) Ülkenin Anayasası Kürdistan’daki yerel yöneticilerin toplumsal ve idari konularda yetki sahibi olmak üzere seçimle işbaşına gelmelerini garanti etmelidir.
4) Devlet memurları yerel halktan seçilmelidir.
5) İki tarafın da geleceğini güvence altına almak üzere köylüler ve toprak sahipleri arasındaki anlaşmaya temel olacak genel bir yasa çıkartılmalıdır.
6) KDP, Azerbaycan halkının ve Azerbaycan’daki azınlıkların (Süryaniler, Ermeniler, vb.) kardeşliği ve birliği için mücadele eder.
7) KDP tarım ve ticaretin geliştirilmesi, eğitim ve sağlık koşullarının iyileştirilmesi, Kürt halkının maddi ve manevi kalkınmasımn sağlanması ve Kürdistan’ın doğal kaynaklarının en iyi biçimde kullanılması için çalışır.
8) KDP bütün’ İran halklarının siyasal özgürlüğünü ve ülkenin böylelikle kalkinabilmesini ister.

Kürdistan (Mahabad) Cumhuriyeti

12 Aralık 1945’te Azerilerin özerkliklerini ilan etmelerinin ardından 22 Ocak 1946’da Mahabad Çarçıra Meydanı’nda Qazî Muhammed’in öncülüğünde, Mahabad halkı, tüm Kürdistan parçalarından misafirler, KDP yöneticileri, aşiret liderleri ve Peşmergeleriyle Mele Mustafa Barzani’nin de hazır bulunduğu toplantıda Kürt ulusal bayrağının göndere çekilmesi, Milli marş ‘Ey Raqip’in okunması ve dualar eşliğinde Mahabad Kürt Cumhuriyeti ilan edilir.

On üç üyeli bir ulusal parlamento kuruldu ve 22 Ocak 1946’da Qazi Muhammed yeni cumhurbaşkanı seçildi. Savaş Bakanı askeri itibarı, onurlu yüzbaşı rütbesine dayanan Qazi Muhammed’in tüccar kuzeni Muhammed Hüseyin Han Seyfi Qazi oldu. Seyfi Qazi, Molla Mustafa, Amr Khan Şikak, Hama Rashid Khan Banei (aşiretiyle birlikte Iraktan yeni dönmüştü) ve Zero Bey Herki’ye “mareşal” rütbesi verildi ve onlara, yüksek botlar, sert omuz askıları ve kırmızı bantlı garnizon kepler ile birlikte Sovyet üniformaları verildi.

Bu olaydan tam 20 gün sonra, 11 Şubat 1946 tarihinde Kürdistan Milli Meclisi (KMM) toplantısında hükümet şöyle teşkil edildi:

Hükûmeti oluşturan bakanlar şunlardı:

-Cumhurbaşkanı (Serokê Komara Mehabadê): Kadı Muhammed (Qazî Mihemed)
-Başbakan (Serokwezîr): Hacı Baba Şeyh (Hacî Babe Şêx)
-Savunma Bakanı ve Ordu Başkomutanı (Wezîrî Ceng û Parastin û Hevkarê serokkomar): Muhammed Hüseyin Seyfi -Kadı (Mihemed Husên Xanî Sêyfî Qazî)
-Propaganda Bakanı (Wezîrê Propaxande): Sıdık Haydaranî (Sidîq Heyderî)
-Eğitim ve Kültür Bakanı (Wezîrê Perwerde û Hinkariyê): Menaf Kerimî (Menaf Karîmî)
-İçişleri Bakanı (Wezirê Karê hundurin): Muhammed Emin Müinî (Mihemed Emîn Mu’înî)[kaynak belirtilmeli] -Sağlık Bakanı (Wezîrê Tendurustiyê): Sayit Muhammed Eyüban (Seyid Mihemed Eyûbyan)
-Sanai Bakanı (Wezîrê Aborî): Mirza Ahmed İlahi (Ehmed Îlahî)
-Çalışma Bakanı (Wezîrê Kar): Halil Hüsrevî (Xelîl Xusrewî)
-Post ve Telegraf Bakanı (Wezîrê Post û Telegiraf): Kerim Ahmedyan (Kerîm Ehmedyan)
-Ticaret Bakanı (Wezîrê Bazirganiyê): Hacı Mustafa Daufî (Hacî Mistefa Dawudî)
-Adalet Bakanı (Wezîrê Dadperweriyê): Molla Hasan Mecidî (Mela Husên Mecdî)
-Tarım Bakanı (Wezîrê Kiştûkal): Muhammed[kaynak belirtilmeli] Valizade (Mihemed Welîzade)
-Dışişleri Bakanı (Wezîrê Tegbîr û Meşweret Pêkirînê): Hacı Abdürrahman İlhanîzade (Hacî Ebdulrehman Îlxanîzade)
-Ulaştırma Bakanı (Wezîrê Rê û Ban): İsmail İlhanîzade (Îsmaîl Îlxanîzade)
-Savaş Bakanı: Mustafa Barzani

Aynı Gün Kürdistan Millet Meclisi (KMM) Kürtçe dili devletin resmi dili olarak kabul etti, aynı zamanda “Ey Raqib” Kürdistan Marşı ve bayrağı seçildi, bayrağın şekli de böyle idi: üstte kıırmızı, ortada beyaz, altta yeşil, onların üstünde de yirmibir köşeli, sarı bir güneş vardı.

Bir süre sonra basın yayın örgütlenmesi yapıldı ve 10 Ocak 1946′da yayın hayatına başlamış olan Kurdistan dergisinin yayına devamına ve Kurdistan adlı resmî bir gazetenin çıkarılmasına karar verildi. Kürdistan Milli Meclisi, aldığı kararlar ile eğitim alanında iyileştirme kararı aldı ve genel ve zorunlu ilk öğretimi tesis eden yasalar çıkardı. Fakir ailelerin çocuklarına para yardımı, giyecek ve ders kitapları verildi. Kültürel çalışmaların önemini vurgulayan meclis, ilk olarak iki Kürt şairin, Hejar ile Hêmen’in şiir kitaplarını devlet matbaasında bastırdı. Kısa bir süre içerisinde Kürt okulları kuruldu ve Kürtçe eğitime başlandı. Hawar ve Hilale adıyla iki yeni dergi yayınlandı. 10 Mart’ta ise Sovyetlerin göndermiş olduğu bir verici istasyonu ile Mehabad Radyosu yayın yapmaya başladı.

CUMHURİYETİN YIKILIŞI

Tahran Hükümeti, Demokratların Azerbaycan eyaletinde olmayan Zencan ilçesini teslim etmelerinde ısrar ediyordu. İranlılar isteklerini zorla ile dayatacak gibi göründükleri için Demokratlar bölgeyi boşaltmayı kabul etti ve Kasım ayı sonunda bölge tamamen İran ordusunun eline geçti. 10 Aralık’ta gece yarısından kısa süre sonra İranlılar Mianeh’in güneyindeki Qaflankuh geçidindeki Demokrat mevzilere saldırdılar; yirmi dört saat içinde direniş mevzileri çökmüştü ve Demokrat liderler Tebriz’i ele geçirmelerinden bir yıl sonra Sovyetler Birliği’ne doğru uzun bir kaçış içindeydiler. Demokratların Valisinin, Başbakan Qavam’a gönderdiği teslimiyet telgrafında Kürt komutan Seyfi Qazi’nin karardan haberdar edildiğini ve kuvvetlerine silahlı çatışmaları sona erdirme emri vermesinin beklendiğini belirtti.

I3 Aralık’ ta, Mahabad’da kardeşi ve İranlılar arasında arabuluculuk yapan İran Parlamentosu milletvekili Sadr Qazi, Miandoab’ da ortaya çıktı. Orada General Homayuni’ye Kürtlerin İran ordusunu barışçıl bir şekilde kabul etmeye hazır olduğunu aktardı. General, Barzanilerin Mahabad bölgesinden çıkmadığı sürece ordusunu ilerleteceğini söyledi. Yarbay Ghaffari’nin komutası altında Irak’tan dönen Dehbokri ve Mamesh ve Mangur’un da aralarında bulunduğu hükümet yanlısı aşiretlerden oluşan bir öncü grubu önceden gönderdi. Bunlar Mahabad’dan çok uzak olmayan bir yerde Qazi Muhammed’in bir temsilcisi tarafından durduruldu ve General Homayuni ile yapılan anlaşmanın gereğince kasabanın düzensizlik çıkarabilecek aşiretler tarafından değil, düzenli birlikler tarafından işgali için istekte bulundu. Aşiretler sonunda savaşmadan geri çekildiler ve I5 Aralık 1946’da, Barzaniler Naqadeh’e çekildikten sonra İran ordusu Mahabad’a girdi ve böylece bir yıllık Kürt Cumhuriyeti sona erdi.

Sovyetler 9 Mayıs’ta İran topraklarından çekilince 17 Aralık’ta İran ordusu Mahabad’ı işgal ederek Mahabad Cumhuriyeti’ni yıktı.

TUTUKLAMALAR VE İDAMLAR

I7 Aralık’ta bir grup Kürt tutuklandı ve ertesi gün Qazi Muhammed, Seyfi Qazi ve diğerleri de hapse atıldı. Qazi hükümetinin  özgür olan üyeleri dini  pozisyonu nedeniyle ayrıcalığı olan Hacı Baba Şeyh ve Irak’a kaçan ya da köylerde saklanan bir avuç Kürt’tü. Hapis cezasının yanı sıra, Kürt liderler aşiret mensuplarını kendi evlerine yerleştirme, kendi yemek masraflarını karşılama ve İran’a has yargılanmadan para cezası uygulama yöntemleriyle de cezalandırıldılar. Ayrıca yıl boyunca Tahran’dan sadece arabulucu olarak hizmetlerinin İran Hükümeti tarafından talep edildiği anlarda ayrılan Sadr Qazi, 30 Aralık’ta Tahran’daki evinden alınıp Mahabad’a getirildi ve kardeşiyle birlikte hapsedildi. Ordu, mahkumlara karşı şikayetleri olan tüm kişilerden kanıtlarını sunmalarını istedi ve askeri mahkemenin incelemesi sonrasında Qazi Muhammed, Seif Qazi ve Sadr Qazi’yi ölüme mahkum etti. 31 Mart 1947 şafak vaktinde Cumhuriyetinin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı’nda asılarak idam edildi.

Qazî Muhammed’in kızı  Monir Qazî : ” Babam, İran ordusunun halkı katletmemesi için teslim oldu. Böylece katliam gerçekleşmedi. Annem sürekli kendisine, ‘ Barzani ile Sovyetler’e git, kurtul.’ diyordu. Babam ise anneme dönerek, ‘ Hatırlıyor musun 22 Ocak’ta halkı hiç bir zaman yalnız bırakmayacağıma ant içmiştim. Senden rica ediyorum, tarih beni kişiliksiz birisi olarak yazmasın. Ben Kürtlerin şerefini düşmanlara peşkeş etmeyeceğim! Simkoyê Şîkak, Şêx Seîd, Seyîd Riza, Şêx Mehmudê Berzencî’nin mücadelesi yenildi. Bu önderler şehit düştü, fakat mücadeleleri yaşıyor. Ben öleceğimi biliyorum, ancak sorun değil, İran devleti bütün Kürt kinini benden çıkartsın. Ancak Kürdistan’daki bir tavuğun ağzının bile kanamasını istemiyorum’ dedi.

Kaynaklar

• William Aegleton, 1946 Mehabad Kürt Cumhuriyeti, Koral yayınları, Ekim 1990.
• Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt Komisyonu (Çev.: M. Aras), Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, Pêrî yayınları, İstanbul, Temmuz 1998, ISBN 975-8245-06-6.
• Zeynel Abidin Kızılyaprak, Hasan Kaya, Şerif Beyaz, Zana Farqini, İstanbul Kürt Enstitüsü, 1900’den 2000’e Kürtler – Kronolojik Albüm, Özgür Bakış Milenyum Armağanı, İstanbul, Ocak 2000, s. 35-36.
• Mehmet Kemal Işık (Torî), ‘Kadı Muhammed’, Ünlü Kürt Bilgin ve Birinci Kuşak Aydınlar, Sorun Yayınları, İstanbul, Kasım 2000, ISBN 975-431-111-0, s. 111-118.

BERNAMEGEH

UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!