Mehmet Güzeler
Kürd coğrafyası içerisinde Siverek ilçesi zazaların bir şehri veya zazaların yoğunlukta yaşadığı bir yerleşim yeri olarak bilinmektedir. Siverek ilçesinin 600 köyünden 200 kadarı zazaların yaşadığı köylerdir. İlçe merkezinde ise zaza nüfusu ilçe merkezinin yarısına yakındır. Bu oran genel zaza nüfusu içerisinde önemli bir yer teşkil etmektedir.
Bölgelere göre zaza, kırd, dımıli olarak adlandırılan zazaların anavatanlarının Dersim olduğu ve buradan dağıldıkları sanılmaktadır. Veteriner Nuri Dersimi Kürdistan Tarihinde Dersim adlı eserinde Dersim’de yaşayan kürdlerin kürdlerin ataları olan Medler’den beri bu bölgede olduklarını ve Medlerin Dersim Zazalarının ataları olduklarını yazmaktadır. Dersim Zazalarının Medlerden sonra aşiretler halinde varlıklarını günümüze kadar sürdürdüklerini anlatmaktadır.
Dersim Zazalarının Alevi inancına mensup oldukları fakat bunun Şia mezhebine benzemediği bilinmektedir. Kürd tarihi üzerine çalışmalar yapan Cemşid Bender Dersim Aleviliğinin kürdlerin İslamiyet öncesi dinleri olan Zerdüştlüğün bazı İslami motiflerle süslenen biçiminin devamı olduğunu iddia etmektedir. 12. yy. da doğan ve 19. yy. sonlarına kadar kürdler arasında çok etkin olan Yezidilikte de Zerdüşlük ve İslam dinine ait motiflerin bir arada bulunması bu iddiayı güçlendirmektedir.

Yavuz Sultan döneminde İdrisi Bitlisi’nin çabaları ile kürd coğrafyasının önemli bir kısmı otonom yapıları kabul edilerek Osmanlı idaresine girmiştir. Osmanlı idaresine giren kürdlerin Osmanlının sünni İslam politikasına, İran’ın idaresine girenlerin ise İran’ın şia politikasına maruz kalmışlardır.
Dersim Zazaları Yavuz Selim döneminden itibaren uygulanan katı mezhep siyasetinden dolayı katliamlara uğramışlar ve zorunlu güçlere tabi tutulmuşlardır. Bu tarihte Dersim’de başlayan göç dalgası Bingöl, Elazığ, Diyarbakır ve Siverek olmak üzere aynı hat üzerinde 19. yy. sonlarına kadar devam etmiş bu tarihlerden itibaren Rus işgali ve yaşanan kıtlık sebebi ile Erzurum, Kars, Ağrı, Van gibi şehirlerden muhacir/macır olarak kurmanclar da bu göçe katılmışlardır.
Siverek’teki zazaların esasını oluşturan ve bölgeye zaza dili ve kültürünü yerleştiren ilk aşiretler veya topluluklar bu ilk dalga ile Dersim’den gelen zazalardır. (Halen Siverek’te Dêsmi olan aileler ve aşiretler bulunmaktadır. )Zazaların Siverek’e gelip yerleştikleri alanlar Fırat civarındaki köylerdir. Bu bölgenin o dönemlerde gayrimüslimlerin yaşadığı bölge olması ve gayrimüslimlerin azınlık konumları nedeniyle bölgenin kolayca zazaların etkisine girmesine ve bölgeye zaza dili ve kültürünün hakim olmasına neden olmuştur. Bölgenin zazaların etkisine girmesinden sonra bölgeye gelen farklı aşiretlerin zaza dili ve kültürü etkisine girdikleri ve bir dönem sonra kendilerini zaza olarak gördükleri ortaya çıkmıştır. Soylarının arap olduğunu, Cümeyli Aşiretine mensup olduklarını söyleyen Kalender aşireti, Hazro’dan gelip bölgeye yerleşen kurmanc Zırkan aşiretine mensup Bucaklar’ın bu bölgede zazalaştıkları ve kendilerini zaza olarak gördükleri bilinmektedir. Hatta bu bölgedeki gayrimüslimler dahi kendilerini zaza olarak görmüşler, zaza dili ve kültürünü kullanmışlardır.
Siverek Zazalarının Dersim kökenli olması Alevilikleri ve Dersim Zazacası ile ilişkisinin sorgulanmasını da beraberinde getirmektedir. Siverek’e gelen aşiretler mezhep baskısından bu bölgeye geldikleri için ve bölgenin sünni yoğunlukta bir bölge olması nedeniyle Siverek’te Aleviliklerini sürdürememişlerdir. Fakat sünni de olmadıkları için bunlara toplum tarafından dört mezhep dışında kalan Beşinci yakıştırması yapılmıştır. Dersim Zazacası ile Siverek Zazacası da birbirine benzememektedir. Siverek Zazacası, bölgedeki Kurmanc yoğunluğu nedeniyle daha fazla Kurmanci’nin etkisinde kalırken Dersim’in bu etkiden uzak olması bu farklılığı ortaya çıkarmıştır.
Bernamegeh Türkçe