ELIYÊ TEREMAXÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ – (Ali Teremahi)
Elî Teremaxî, Ali Teremahi veya Ali Taramakhi, 17. yüzyılın sonlarında veya 18. yüzyılın başlarında yaşayan, ilk Kürtçe dilbilgisi kitabını yazmasıyla tanınan bir Kürt dilbilimci, yazar ve öğretmendi.
Hayatı hakkında çok az şey bilinmektedir ve onu anlatan en önemli kaynak, Mahmud Bayazidi’nin 19. yüzyılın ortalarında yazılmış kısa edebi taslağıdır. Bayazidi , Teremaxî’nin Kürdistan’ın Miks ilçesine bağlı Teremax (bugünkü Yaylakonak) köyünde doğduğunu yazmıştır.
Bağdat’ta, Musul’da ve Kürdistan’ın Soran ve Bahdinan emirliklerinde öğrenim görmeye gitti. Kürdistan’ın her yerinde ün kazandı, ancak bir cami ve medrese kurduğu Teremax’a geri döndü. Köyünde yaşayıp ilim faaliyetlerine devam edecekti.
Teremaxî’nin ne zaman yaşadığı kesin olarak bilinmemekle birlikte Bayazidi, 1591 civarında yaşadığını belirtmiştir. Ancak Leezenberg, onun 17. yüzyılın sonları veya 18. yüzyılın başlarında yaşadığını ileri sürmüştür.
Öğrencilerinin Arapça kitaplardan gramer anlamakta zorluk çektiğini gördükten sonra Kürtçe bir kitap yazmaya karar vermiştir.
Elî Teremaxî’nin Kürtçe gramer kitabı
Kitabın ilk kısmında Teremaxî, giriş metni olması amaçlanan Arapça dilbilgisini ve daha az derecede Farsça dilbilgisini ele almıştır.
Bu bölümdeki tek referans Al- Taftazani’nin Sa’dînî’siydi ve giriş bölümü dilbilgisinin, özellikle Kürtçe dilbilgisinin önemini belirterek sonlandırmıştır. Giriş bölümünde, öğrencileri için teknik terimleri Arapçadan anlaşılır bir şekilde Kürtçeye çevirmiştir.
Kitabın ikinci bölümünde ise Kürtçe ve Farsça dilbilgisi anlatımına devam etmiş ve bu iki dilin gramerinin Arapça’nın gramerini takip etmediğini gelişigüzel bir şekilde belirtmiştir. Ardından Kürtçe ve Farsçayı yan yana getirerek iki dil arasındaki farkı vurgulamıştır.
Ayrıca Leezenberg, Kürtçe ve Farsça’yı aynı anda tanıtarak Teremaxî’nin iki dil arasındaki büyük yapısal benzerliklerin farkında olduğunu savunur.
Leezenberg ayrıca, Teremaxî’nin Kürtçenin ergative yapısını atladığını ve bu yüzden onun bu tür ilk tanımlamayı yapan ilk kişi olduğunu kaydetmiştir.
Teremaxî kitap boyunca Arapça ve Farsçayı üstün diller olarak görmekten kaçınmış, üçüne de eşit muamele etmiştir.
Günümüze ulaşan tek eseri “Serfa Kurmancî” (Tesrîfa Kurmancî) kitabıdır. Eser Kürt tarihinde ilk Kürtçe gramer kitabı olma özelliğini taşıyor.
Mele Eliyê Teremaxî 1653 yılında vefat etmiştir.
Eserleri:
-Serfa Kurmancî
Günümüze ulaşamayan eserleri
-Qewlê Yekane, (Benzersiz Hikâye)
-Moriya Yaqût (Yakut’un Boncuğu)
-Kurêd Welad, (Vatanın Oğulları)
-Jiyîna Heqîqet û Xewn (Gerçek Yaşam ve Uyku)
Kaynaklar:
-Hassanpour, Amir (1992), Nationalism and Language in Kurdistan, 1918-1985, Mellen Research University Press.
-Leezenberg, Michiel (2014), “Elî Teremaxî and the Vernacularization of Medrese Learning in Kurdistan”, Iranian Studies.
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
