Yüzyıllar süren Osmanlı hakimiyeti ve kısa süreli Fransız manda yönetiminin ardından, Birinci Suriye Cumhuriyeti 24 Ekim 1945’te Birleşmiş Milletler’e katıldı, böylece mandanın yasal varlığı son buldu ve ülke bir parlamenter cumhuriyet olarak de jure bağımsızlığını kazandı. Fransızların ülkeyi terk etmesi ise Nisan 1946’yı buldu. Suriye’de bağımsızlık sonrası dönem 1949’dan 1971’e kadar gerçekleşen çok sayıda darbe ve darbe girişimiyle oldukça çalkantılı geçti.
1919’dan 1946′ ya kadar Fransız egemenliği altında olan Suriye, tarım ülkesi olmaktan öteye pek gidemedi. Çiftçilik ya da hayvancılıkla uğraşan insanların çoğu köylerde yaşamakta, büyük kentler sanayi değil; ticaret ve yönetim merkezlerine benzemekteydi. Alman gezgin Augagen’e göre Kürt nüfusun yoğun olduğu Suriye’nin kuzey bölgelerinde işlenmeye uygun toprakların %80’i büyük feodal beylere aitti ve bu beylerin bazıları onlarca köye sahipti.
Suriye, başlıca Suriyeli Araplar, Kürtler, Türkmenler, Süryaniler, Ermeniler, Çerkesler, Sâbiîler ve Yunanlar olmak üzere çeşitli etnik ve dini gruplara ev sahipliği yapmaktadır. Sünniler, Hristiyanlar, Nusayriler, Dürzîler, İsmâilîler, Sâbiîler, Şiîler, Selefîler ve Yezîdîler Suriye’de yaşayan bazı dinî gruplardır.
Kürt Ulusal Hareketinin yenilgiye uğraması ve Kemalistlerin Türkiyede iktidarı ele geçirmesi nedeniyle bir çok Kürt muhalif Suriye Kürdistan’ına geçer. O dönem Celadet’de bunlardan biridir.
Hawar dergisi Celadet Alî Bedirxan tarafından 15 Mayıs 1932’de Şam’da, Tereke Basımevinde bastırılmış ve yayın hayatına başlamıştır. Hawar dergisi 15 Ağustos 1943’e kadar 57 sayı çıkartılmış, bu tarihten itibaren de yayın hayatına son vermiştir.
Birinci sayısından yirmi üçüncü sayısına kadar bir yıl içerisinde çıkartılmıştır; fakat uygun olmayan imkanlar sebebiyle kalan sayılar on yıl içerisinde, düzensiz bir şekilde yayınlanmıştır. Kürtçenin bugünkü anlamda kullanılan Latin alfabesi, ilk defa Hawar dergisinin ilk sayısında yayımlanmıştır. Dergi 20 sayfadan oluşmaktaydı: 16 sayfa Kürtçe 4 sayfa da Fransızca yazılmıştır. Yirmi üçüncü sayısına kadar hem Arap hem de Latin alfabesi ile yazılmıştır; fakat yirmi üçüncü sayıdan itibaren tamamen Latin alfabesiyle yayınlanmıştır.
Celadet Bedirxan derginin amacını ilk sayısında şöyle dile getirmiştir.
” Hawar, bilimin sesidir, bilim kendini bilmektir, kendini bilmek bize güzelliğin ve kurtuluşun yolunu açar. Hawar’ımız her şeyden önce dilimizin varlığını tanıtacaktır; çünkü dil, varlığın ilk şartıdır. Hawar bu günden itibaren Kürtlüğün beklentileriyle meşgul olacaktır. Siyasetten uzak duracak, kendisini bu karmaşanın içine sokmayacaktır. Hawar, siyaseti toplumsal güçlere bırakmıştır; siyaset onların işi olsun, biz bilim ve sanatla meşgul olacağız.”
Birçok dil bilen Bedirxan Kürt dilinin yazma dili olarak yaygınlaşması çabalarına nasıl başladığınıda şöyle dile getirmiştir:
” Ben bir Kürt olarak dilimi çok iyi biliyorum. Kürtçeyi yedi, sekiz dille karşılaştırdım, ayrıntılarını iyice inceledim, kurallarını belirledim; bu yüzden biz dilimizi yabancılardan daha iyi tanıtabiliriz.”
Hawar’ın en temel amaçları şunlardı: ”Kürtçenin alfabesini yaygınlaştırıp öğretmek, Kürtçenin gramerini hazırlayıp kitap şeklinde yayınlamak, Kürt lehçeleri üzerine çalışma yapmak, her türlü Kürtçe öykü, fabl, deyim ve şarkıyı derleyip yayımlamak, Kürtçe divanları tasnif edip yayımlamak, Kürt folklorünün ve danslarının üzerine çalışmak, Kürdistan’daki gelenek, meslek ve sanatlar üzerine araştırmalar yapmak, Kürt tarihi ve coğrafyası üzerine çalışmalar yapmak.”
Kürtçenin Latin alfabesi ile ilk kez bu dergide oluşturulmasını derginin yayıncısı Celadet Ali Bedirhan sağlamıştır. Bundan dolayı Kürt alfabesi Hawar alfabesi ya da Bedirhan alfabesi olarak da adlandırılmaktadır. Ayrıca Hawar dergisinin ilk sayısının tarihi olan 15 Mayıs Kürt dil bayramı olarak da kutlanmaktadır.
Hawar dergisinden önce 25 Mart 1930’da Ermenistan’ın başkenti Erivan’da Rêya Teze gazetesi, Erebê Şemo ve İshak Margulov’un hazırladığı Latin alfabesiyle yazılmıştır. Bu alfabe 37 harften oluşmaktaydı; ancak Celadet Alî Bedirxan’ın hazırladığı ve ilk kez Hawar dergisinde yayınladığı bu alfabe 31 harften oluşmakta ve bu alfabe ile yazılan Hawar dergisi Kürtçe yazılmış ilk edebi dergi kabul edilmektedir. Ayrıca bugün Rusya Kürt’lerinin bir kısmı hariç neredeyse tüm Kürt’ler, Celadet’in alfabesini ve dil bilgisini temel almaktadır.
Hawar dergisinin ilk sayılarında daha çok Celadet ve kardeşi Dr. Kamiran Bedirxan’ın yazıları yayınlanmaktaydı. Birinci sayıda Qedrî Can, ikinci sayıda Osman Sebrî, üçüncü sayıda Hemid Ferec yer almıştır. Dördüncü sayıdan itibaren, sonraları Kürt edebiyatında ismini duyuracak birçok isim yer almıştır: Rewşen Bedirxan, Cegerxwîn, Hesen Hişyar, Tewfîq Wehbî, Evdilxaliq Esîrî, Sibhîyê Diyarbekirî, Pîrot, Lawikê Kurd, Cemîlê Haco, Ehmed Namî, Nuredîn Zaza, Mistefa E. Botî, Lawê Fendî, Reşîdê Kurd, Şakir Fetah.
Hawar, abone sistemiyle okurlarına ulaşmakta ve isteyen kişilere, bulunduğu ülkeye göre belirlenen fiyatlar üzerinden ulaştırılmaktaydı. Ayrıca “ Her şey sahibinin ismiyle gönderilir. “ diye de not düşülmüştür. Derginin sahibi ve sorumlu müdürü olarak da Mîr Celadet Alî Bedirxan ismi ilk sayının son sayfasında yer almaktadır. Adres, “ Şam: Kürt Mahallesi “şeklinde yazılmıştır. Hawar dergisinin ilk sayısında belirtilen fiyat tarifesi şöyledir: Suriye, Türkiye, Acemistan, Irak ve Kafkas ülkeleri için bir yıllık abonelik 500 Suriye kuruşu; altı aylık abonelik 300 Suriye kuruşu; üç aylık abonelik 175 Suriye kuruşu. Diğer ülkeler için bir yıllık abonelik 150 frank, altı ay için 90 frank ve üç ay için 50 frank olarak belirtilmiştir.
Hawar’da birçok klasik şairden, onların eserlerinden bahsedilmiş ve eserlerinden örnekler verilmiştir: Ehmedê Xanî, Melayê Cizîrî, Feqîyê Teyran, Melayê Bateyî, Mela Xalîlê Sêrtî, Mewlana Xalidê Şarezorî, Şerefxan, Mîradxan, Elîyê Herîrî, Îsmaîlê Bazidî, Sîyahpoş, Axayokê Bêdarî, Mela Yehyayê Mizûrî, Evdîlqadirê Gêlanî, Nalî, Riza Talabanî, Hacî Qedîrê Koyî gibi şairlerin hayat hikayelerinden bahsedilmiş, yazılarına yer verilmiş ve eserlerinden numuneler yer almıştır.
Mîr Celadet, Hawar dergisinin 16, 17, 18, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 50, 51, 53, 54 sayılarında Kürtçe ( Kurmancî ) dil bilgisi hakkında yazılar yayınlamıştır. Celadet Bedirxan’ın bu çalışmaları 1994 yılında “ Gramera Kurdmancî ( Kurmancî Grameri ) “adıyla Nûdem Yayınevi tarafından Stockholm’de basılmıştır.
KAYNAKLAR:
-Mehmet Akif Okur, “Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir Kesit: Suriye’de Fransız Mandası”, bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 48.
-A. M. Menteşaşvili, Dünden Bugüne Kürt’ler, Evrensel Basın Yayın, İstanbul, 2004.
-Kemal Burkay, Geçmişten Bugüne Kürt’ler ve Kürdistan, Deng Yayınları, Diyarbakır.
-Çakar, Ortaöğretim Kürt Dili ve Edebiyatı Ders Kitabı.
-Oktay Altun, Hawar Dergisinin Yazarları ve Kürt Edebiyatındaki Yerleri.
-Celadet Alî Bedirxan, “Hawar”, sayı: 1,2,5,6 Şam.
-Süleyman Çetin, “Hawar Dergisi ve Kürt Dili Üzerindeki Etkisi”, Yüksek Lisan Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Van.
-Sami Tan, “Du Xebatên Destpêkî yên bi Îngilîzî yên Rêzimana Kurmancî: Analîzeke Zimanzanî ê Rêzimanî”, Yükseklisans Tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Mardin, 2018.
-Naci Kutlay, 21. Yüzyıla Girerken Kürtler.
BERNAMEGEH
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
