KÜRT TALEBE HÊVÎ CEMİYETİ: KURULUŞU, AMACI, ŞUBELERİ, FAALİYETLERİ
Hevî Cemiyeti, Halkalı Ziraat Okulunda üniversite tahsili yapmakta olan Kürt gençleri tarafından 27.07.1328 Rumi (09.08.1912 Miladi ) tarihinde İstanbul’da kurulmuştur. Adresinin İstanbul Şehzadebaşında Fevziye caddesindeki bir binada olduğu bilinmektedir.
Derneğin adı, bizzat yayımladığı dergilerde “Kürt Talebe Hevî Cemiyeti” biçiminde geçer. Buradaki “hevî” sözcüğü Kürtçede “ümit” anlamına geldiğinden Kürt Talebe Hevî Cemiyeti de “Kürt Öğrenci Ümit Derneği” biçiminde Türkçeye çevrilebilir.
Kürt Talebe Hevî Cemiyeti’nin Kurucuları
Kurucuları, Mutkili Halîl Hayâlî, Kadri Cemil Paşa (Âmid), Fuad Temo (Van), Cerrah-zâde Zeki (Âmid) dir. Dr. Mehmed Şükrü Sekban (Bakırmaden) de onlara yardımcı olmuştur. Bilinen en önemli üyeleri; Kemal Fevzi (Bitlis), Dr. Fuad Berho (Âmid), Memduh Selim (Van), Müküslü Hamza (Van), Tayyib Ali (Harput), Abdülkerim (Süleymaniye), Salih (Âmid), Abdulkadir (Âmid), Asaf Bedirhan (Botan), Mustafa Reşat (Âmid), Dr. Mustafa Şevki (Mehabad), Mihrî (Sıne), Abdurrahim Rahmî Zapsu (Hakkâri) dir. Hevî’nin Genel Sekreterliğini ilk önce Ömer Cemil Paşa, daha sonra bu görevi Memduh Şevket yerine getirmiştir.
Ekrem Cemil Paşa’ya göre dernek resmi olarak kurulduktan sonra İstanbul Üniversitesi öğrencilerinden üye kaydedilmeye başlandığını ve kısa sürede üye sayısının iki yüzü bulduğunu belirtmektedir.
Kürt Talebe Hevî Cemiyeti’nin Amacı
Hevî’nin temel amacının diğer vilayetlerde şubeler açmak, Kürtçe ve Türkçe bir dergi yayımlamak, çeşitli düzeydeki düşüncelere ve özellikle ana ve ilkokullara özgü kitaplar hazırlamak, Kürtler arasında bir birliktelik oluşturmak, Kürt
Dilini ve Edebiyatını geliştirmek, Kürdistan’da okullar ve diğer eğitim kurumların açılmasını sağlayarak Kürtlerin ve özellikle Kürt gençlerinin refah ve huzurunu sağlamak olduğu anlaşılmaktadır.
Hevî’nin kurulma gayesini, yayın organı olan Hetawî Kurd Dergisi maddeler halinde şu şekilde ortaya koymuştur:
1-Kürd talebesini birbirine tanıtarak Kürdler için müştereken (ortaklaşa) ve müttehiden (birlikte) çalıştırmak.
2-Kürd lisan ve edebiyatını meydana çıkarmak
3-Kürdistan ’da medreseler ve mektepler açmak, camiler yapmak
4-Fakir Kürd çocuklarını mekteplerde okutmak, onlara marifet, sanat öğretmek; fakir olanlara yardım etmek.
5-Hülâsa Kürdlerin refah ve saadetine çalışmak
Üyelerin derneğe değişik şekillerde katkıları olmuştur. Bir kısmı maddî yardımlar yaparken bir kısmı da dernek çatısı altında dergiler çıkartarak ulusal Kürt bilincinin gelişmesine katkı sağlamışlardır.
Kürt Talebe Hevî Cemiyeti’nin Şubeleri
Hevî Cemiyeti, Kürt Teavün ve Terakki Cemiyetinden sonra İstanbul dışında şube açan ikinci Kürt derneğidir. Kürdistan’ın birçok şehrinde ve Avrupa’da kolları vardı.
Lozan şubesi 1913’te İsviçre’nin Lozan kentinde öğrenim görmekte olan Kadri Cemil Paşa, Şemseddin Cemil Paşa, Baban-zâde Ricai Nüzhet ve Dersimli Selim Sabit orada Hevî Cemiyetinin bir şubesini kurarak başkanlığına Ekrem
Cemil Paşa’yı getirirler.
Lozan şubesinin maksadını Ekrem Cemil Paşa şu sözlerle ifade etmektedir: “Avrupa, ‘nın diğer memleketlerinde bulunan Kürt talebeleri ile mesai birliği yaparak millî mefkûrenin intişarına çalışmak ve Avrupalılara milletimizi tam tanıtmaktı.”
Bunun dışında Avrupa’nın diğer kentlerinde özelikle Cenevre ve Münih’de başka şubelerin olduğu söylense de bunların varlığı da tıpkı ülke içindeki şubelerin varlığı gibi ihtilaflıdır. Cemiyet, Arap şehirlerinde siyasî muhalefetin başında bulunan Arap siyasî örgütlerle ilişki içinde olmuştu.r
Kürt Talebe Hevî Cemiyetinin Kapanması
Kürt Talebe Hevî Cemiyeti, 1914 öncesine kadar kurulan tüm Kürt cemiyetlerinin en başarılısı olmuştur. Cemiyet, 1912 ile 1914 yılları arasında üç gazete yayımlamıştır.
Hevî’nin 1913’te yapılan kongresinde bazı sorunlar yaşanmış ve Hevî’nin yöneticileri mahkemeye verilmiş, daha bu dava devam ederken Birinci Dünya Savaşı başlamış ve cemiyetin yönetimindeki üyeleri askere alınmış ve birbirinden uzak yerlere gönderilmişlerdir. Savaşa katılanların büyük bir bölümü ise hayatını kaybetmiştir. Böylece cemiyetin yönetimi çalışmalarını durdurmak zorunda kalmıştı. Böylelikle cemiyet 1919 tarihine kadar tekrar açılıncaya kadar kapalı kalmıştır. 1919’da Hevî, İstanbul’da tekrar örgütlenmiştir. Yeni Hevî’nin yöneticileri Ekrem Cemil Paşa’yı
derneğin fahri başkanı seçmişlerdir.
Hevî Talebe Cemiyeti tarafından İstanbul’da yayınlanan Rojî Kurd (1913), Yekbûn (1913) ve Hetawî Kurd (1913-1914) adlı sürekli yayımların çıkarıldığı bilinmektedir.
Kürt Talebe Hevî Cemiyetinin Yeniden Kurulması
Birinci Dünya Savaşının başlamasıyla yayın hayatına ara veren Hevî Cemiyeti savaş bittikten sonra 1919’da İstanbul’da yeniden faaliyetlerine başlamıştır. Derneğin Kürtçe adı bu dönemde yayımlanan yayınlarında Hevî-Civata Telebeye Kurdan veya Civata Feqîhe Hevî Kurdan olup ilk ismi Ümit-Kürt Öğrenci Derneği diğeri ise Ümit Öğrenci Derneği anlamına gelir.
İkinci dönem Hevî’nin çalışmalarına Asaf Bedirhan’ın başkanlığında başlar. Cemiyetin onursal başkanının Ekrem Cemil Paşa olduğu bilinmektedir.
İkinci Dönem Hevî Derneği Kürtçe olarak yayınladığı bir bildiride “ Weqte şûr derbas bû. Nuha çaxa qelem û zanîn e ”. “Kılıç devri bitti, şimdi kalem ve bilgi çağıdır.” hususuna dikkat çekmiştir. Aynı bildiride Hevî’nin siyasetle uğraşmayacağını da belirtilmektedir.
Kürdistan Teali Cemiyeti’ni resmi olmayan yayın organı olarak bilinen Jîn Dergisi, Zınar Silopi’ye göre Hevî tarafından çıkarılmıştır. Diğer bir yayın organı ise Hinkere Zimane Kurdî, Rehbere Zimane Her Du Kurdî: Kurmancî, Babanî (Kürtçe öğrenmek isteyenlere lisan rehberidir) adını taşıyan ve 1921’de istanbul’da yayımlanan kitapçıktır. Bu kitapçık
Kürtçe öğretmek için hazırlanmıştır.
Savaştan sonra kurulan Kürt siyasî örgütlerinin birçok kadrosu da Hevî kökenlidir. İkinci Dönem Hevî’nin de çalışmaları çok uzun olmamış 1922’de yasaklanmıştır.
Kürt Talebe Hevî Cemiyetinin Yayın Organları
Rojî Kurd Dergisi
Rojî Kurd Dergisi, İstanbul’da 6 Haziran 1913 tarihinde ve dört sayı çıkmıştır. Ayda bir kere çıkan derginin her sayısı 32 sayfadır. Türkçe ve Kürtçe (Kurmancî ve Soranî Kürtçesiyle) yazılar yazılmıştır. Derginin imtiyaz sahibi ve sorumlusu Süleymaniyeli Abdülkerim’dir.
Dönemin hükümeti tarafından zararlı görüldüğünden, yöneticileri derginin yayınına ara vermek zorunda kalmışlardır. Böylece “Rojî Kurd” adıyla dört sayı çıktıktan sonra “Hetawî Kurd” ismi ile yayına devam etmiştir.
Yekbûn Dergisi
Yekbûn (birlik) Dergisi, kaynaklarda belirtildiğine göre Hevî cemiyeti tarafından İstanbul’da Kürtçe-Türkçe olarak ve sadece birkaç sayı olarak yayımlanmıştır. Yekbûn’un iki sayısını gören Musa Anter bunu bir gazete olduğunu söyler.
Dergi, ayrıca Kürt Dili ve tarihi ile ilgili yayınlara yer vermiş ve Kürt kimliğinin oluşması için mücadele etmiştir.
Hetawî Kurd Dergisi
Bu dergi 23 Ekim (Zilkade) 1913’te ilk sayısı yayınlanmış ve en az on sayı olarak çıkartılmıştır. Bunlardan bir kısmı aylık bir kısmı da on beş günlük olarak çıkarılmıştır.54 Bugün elimizde 1, 2, 3, 4, 4-5 ve 10. sayıları mevcuttur. Elimizdeki bu
sayıları incelediğimizde ilk dört sayının üzerinde “Şimdilik ayda bir neşr olunur.” ibaresi yazılıdır ve bunlar otuz ikişer sayfadan oluşmaktadır. Diğer sayılarında ise “Şimdilik on beş günde bir neşr olunur.” ibaresi var ve bu sayılarda on altışar sayfadanoluşmaktadır. Ulaşamadığımız sayılar, 6, 7, 8 ve 9’uncu sayılardır. Dergi, Kürt Talebe Hevî Cemiyetinin istanbul Şehzadebaşı Fevziye Caddesinde bulunan yönetim binasında idare edilir. Dağıtımı ise derginin yönetim yerinde ve Şafak Kütüphanesinde yapılır.
Derginin 4-5. sayısında Kürt Talebe Hevî Cemiyeti’nin beyannamesi hem Türkçe hem de Kürtçe ( Kurmancî ve Soranî) olarak yayınlanmıştır. Derginin sayfalarında Kürtlüğe hizmet gayesiyle yazılar yazılmış, Kürtlerin yaşamında karşılaştıkları güncel sorunlar ele alınmıştır.
Hetawî Kurd Dergisinin elimizdeki sayılarının yayım tarihleri şöyledir:
Sayı Yayım Tarihi
1- 11 Teşrin-i Evvel 1329 / 23 Zilkade 1331 (1913)
2- 21 Teşrin-i Sani 1329 / 3 Muharrem 1332 (1913)
3- 29 Kanuni Evvel 1329 / 13 Safer 1332 (1914)
4- 19 Mart 1330 / 5 Cemaziye’l Evvel 1332 (1914)
4-5 10 Mayıs 1330 / 27 Cemaziye’l Ahir 1332 (1914)
10- 20 Haziran 1330 / 9 Şubat 1332 (1914)
Hetawî Kurd Dergisi 1914 yılında seferberlik ilanına kadar yayın hayatına devam etmiştir. Seferberlik ilanıyla birlikte Kürt Talebe Hevî Cemiyeti üyeleri, gençler ve aydınlar askere alınmış ve böylece dergi, yayın hayatına ara vermek
zorunda kalmıştır.
Kaynaklar:
-Fethullah Kaya, Osmanlı Döneminde Kürt Basını, Marmara Üniversitesi SBE, (Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi), İstanbul 2008.
-Celîle Celil, M. S. Lazarev, O. İ. Jagalina, M. A. Gasaratyan, Şakire X. Mıhoyan.
-Malmîsanij, Kürt Talebe Hevî Cemiyeti.
-Ekrem Cemil Paşa, Muhtasar Hayatım, Beybun Yayınları, Ankara, 1992.
-Ahmet Alan, Hetawi Kurd, 2015.
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
