Mehmet Hilmi Ziya Ülken, 3 Ekim 1901 tarihinde İstanbul’da dünyaya geldi.
Babası kimyager Mehmet Ziyaettin Ülken, annesi Müşfika Ülken’dir.
İlkokulu Tefeyyüz İdadisi’nde, Orta ve lise öğrenimini de günümüzde İstanbul Erkek Lisesi (İEL) olarak bilinen İstanbul Sultanisî’nde gördü.
1918 senesinde Mülkiye Mektebi’ne girdi ve 1921 senesinde buradan mezun oldu.
Hilmi Ziya Ülken, 1921 senesinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde Coğrafya asistanı oldu.
1924 senesine kadar bu asistanlığı ve Edebiyat Fakültesi kütüphane memurluğu görevini icra etti.
Felsefe bölümünden de âhlak, sosyoloji, felsefe tarihi sertifikaları aldı.
1924 senesinde Bursa Lisesi Coğrafya öğretmenliğine, 1925 senesinde de Ankara Lisesi Felsefe ve İçtimaiyat ve Ankara Muallim Mektebi Tarih ve Coğrafya muallimliğine tayin oldu.
1925 ve 1926 yıllarında bu görevlerini kısmen muhafaza etmekle birlikte Maarif Vekaleti istatistik müdürlüğü ve daha sonra Talim Terbiye Heyeti mütercimliği yaptı.
Gençlik yıllarında ateşli bir Anadoluculuk taraftarı olan Hilmi Ziya Ülken, 1919 yılında Reşat Kayı ile Anadolu Dergisi’ni çıkardı.
1923 senesinde «Mihrab» ve «Anadolu» dergilerini bir grup arkadaşıyla birlikte çıkardı.
1927 senesinde bir grup öğretmen arkadaşıyla, «Felsefe ve İçtimaiyat Derneği» ni kurup, «Felsefe ve İçtimaiyat Dergisi» ni çıkarmışlar.
1938 ve 1943 yılları arasında «İnsan» dergisini, 1960 yılına kadar «Sosyoloji Dergisi» isimli bir yıllığı çıkarmıştır.
1926 senesinin sonunda İstanbul’a yeniden dönen Hilmi Ziya Ülken, Çapa Kız Öğretmen Okulu’nda tarih ve psikoloji, İstanbul Erkek Lisesi’nde de felsefe dersleri verdi.
1933 senesine kadar İstanbul Erkek Öğretmen Okulu ile 1930-1934 seneleri arasında Galatasaray Lisesi ve Kabataş lisesinde felsefe öğretmenliği yaptı.
Yıl içinde reforme edilen İstanbul Üniversitesi’ne Mustafa Kemal tarafından Türk medeniyeti doçenti olarak atandı.
Bu konuda araştırmalar yapmak için 1933 senesinde Almanya’ya Berlin Üniversitesi Devlet Kütüphanesi’ne
İstanbul’a dönüşü sonrasında üniversitede felsefe ve sosyoloji dersleri verdi ve bunu 1941yılına kadar devam ettirdi.
1933 yılında Üniversite ıslahatında Edebiyat Fakültesi Felsefe doçentliğine tayin edildi.
1936ve 1937 yıllarında Felsefe doçentliği agregasyon imtihanını geçirdi.
