Babek veya Hürremiye düşüncesi, köklerini bölgeye yakın olan Hinduizmden, Maniheizmden, Zerdüştlükten ve çok kısa bir dönem önce İran’da resmi din olmuş Mâzdekkiyeden almıştır.
Hürremiye mezhebinin adı, menşei ve kurucusu hakkında kaynaklarda birbirinden farklı bilgiler bulunmaktadır. Nizamulmülk Siyasetnamesinde bu mezhebi, İslam öncesinde İran Kisrası Anuşirvan’ın babası Kubat döneminde yaşayan, Mazdek isimli birisinin kurduğunu söylemektedir. Hurremilerin itikatları hakkında bizzat kendileri tarafından kaleme alınmış bir eser mevcut değildir.
Hurremiler belirli bir güce ulaştıklarında ilk olarak “Sanbaz” adındaki bir şahsın önderliğinde Horasan’da bir isyan hareketine giriştiler. Ancak bu isyan 70 gün zarfında kanlı bir şekilde bastırıldı. Bundan sonra Hurremilerin Babek’in
liderliğine kadar dağınık ve silik bir halde olduklarını, Babek’in Hurremilerin başına geçmesi ile derlenip toparlanarak 816 yılında silahlı bir isyan hareketine giriştiklerini görmekteyiz.
Babek, Me’mûn ve Mu‘tasım zamanında Azerbaycan’da ciddi bir tehlike teşkil eden dinî-siyasî mahiyetteki Hurremiyye hareketinin lideridir. Babek, 22 yıl süren (816-838) Babek Ayaklanması zamanında Halife’nin ünlü komutanının önderliğindeki 6 büyük Hilafet Ordusunu mağlup etmiştir.
Babek’in milliyetiyle ilgili çeşitli rivayetler var. Farslar Fars olduğunu, Azeriler onun Azeri olduğunu savunur. Horasan Kürtleri ise onun Kürt ve yürüttüğü Babek ayaklanmasınıda Kürt ayaklanması olarak kabul ederler. Bugün hala Horasan’da bu hareket ile anılan Hürrem Kürtleri mevcuttur.
Bâbek el-Hürremiyye ile ilgili pek çok rivayet vardır. Bu bilgilerin ne kadarının gerçeklik taşıdığı tartışma konusudur. Çünkü özellikle Bâbek’in Abbâsîlere karşı isyanı ve sonrasında Abbâsîlerle yaptığı mücadele ve ölümü kimi kaynaklarda abartılarak ya da efsaneleştirilerek anlatılmaktadır.
Bâbek‟in asıl ismiyle ilgili de çeşitli görüşler bulunmaktadır. Mesudi, Bâbek‟in asıl adının Hasan, kardeşinin adının ise Abdullah olduğunu, Bâbek adını sonradan aldığını belirtmektedir. Bazı Araştırmacılara göre ise de babasının adı Abdullah b. Muhammed olduğunu anlatırlar. Zira Hürremilere katıldıktan sonra onların sempatisini kazanabilmek ve taraftar toplayabilmek için Bâbek adını aldığı rivayet edilmektedir. Adı da Bâbek b. Sasan‟dır. Başka bir rivayete göre ise Bâbek, Matar isimli bir kişinin gayri meşru oğludur.
Babek’in doğum tarihi, gençlik hayatı ve kimlik bilgilerine dair kaynaklarda kesin bir bilgiye rastlanmamaktadır. Onun menşeine dair kaynaklarda muhtelif rivayetler mevcuttur.
Dineverî, Babek’in menşei ve mezhebi hakkında ihtilaf olduğunu belirttikten sonra, onun babasının Hurremiye dininin bir kolu olan Fatımilerin kurucusu, Ebu Müslim’in kızı Fatıma’nın oğlu olan Mutahhar olduğunu söyler (ed-Dineverî, 1960: s.397). Ancak bu bilgiye diğer kaynaklarda rastlanmamaktadır.
İbn Nedim Kitabül Fihrist isimli eserinde ise Bâbek‟in babasının Medainli bir yağ tüccarı olduğunu, daha sonra Azerbaycan‟ın Mimed bölgesindeki Bilalabad köyünde yaşamaya başladığını belirtmiştir.
Taberî’nin kaydettiği bir rivayette ise Babek’in Matar adında bir dilencinin gayr-ı meşru çocuğu olduğu belirtilmektedir.
Yine rivayetlere göre annesi Bâbek on yaşına gelinceye kadar zenginlerin çocuklarına ücretle sütannelik yaparak hayatını idame ettirmiştir. Bâbek ise çobanlık yaparak geçimini sağlamış ve 18 yaşına geldiği vakit ise Tebriz’e giderek iki sene Muhammed İbn Revvad Ezdi‟nin yanında kalmıştır. Daha sonra tekrar annesinin yanına Mimed bölgesine dönmüştür.
Söylentiye göre, Cavidan’ın ölümü üzerine Babek, liderinden dul kalan kadınla evlenmiş, kendisine aşık olan bu kadın, “Cavidan’ın ruhunun Babek’e geçtiğini” Hurremî taraftarlarına telkin ederek onun manevi otoritesini
sağlamlaştırmıştır. Babek’in, başlangıçta efsanevi bir mahiyet gösteren hayatı 816’dan sonra açıkça
bilinmektedir.
Markizi‟ye göre “Bâbek‟in gayesi kendisinden önce olan dini isyanlar da olduğu gibi İslam‟ın İslam dininin hükümdarlığını ortadan kaldırmak idi”. Zehebi‟ye göre ise “Mecusilik dinini tekrardan meydana getirmek gayesindeydir.
Babeke inanlar Babekiyye olarakda adlandırılmışlardır. Bağdat’ta karışıklıkların çıkması, Herseme b. A‘yen’in öldürülmesinden sonra Azerbaycan valisi olan oğlu Hâtim’in isyan hazırlıklarına başlaması üzerine beklediği zamanın geldiğine inanan Bâbek 816 yılında isyan etti.
Babek’in hızlı bir şekilde Bağdat’a yaklaşıyor olması bu isyanın devlet için ne büyük tehlike arz ettiğini göstermektedir. 833 yılında Halife, İshak b. İbrahim b. Mus’ab idaresinde bir orduyu yaklaşan isyancılar üzerine sevk etti. İsyan adı geçen bölgelerdeki isyanlar kısa sürede bastırıldı. Ancak kesin sonuç için daha büyük ve muntazam bir ordu gerekiyordu.
4 Ocak 838 tarihinde Samarra şehrine getirilen “Babek”, burada Hâlife Mû’tasım’ın huzurunda kol ve bacakları kesilmek suretiyle işkence ile idam edildi. Akabinde Hürremiler harekatı da zayıflayarak dağıldı. İsyan tam olarak sonuca ulaşmasa da, Abbâsîler Hâlifeliği’nin parçalanmasını hızlandırdı.
Kaynaklar:
-Ebülfez Elçibey, Babek ve Azerbaycan Direniş Hareketinin İlk Dönemleri.
-Houlih Mehdi Zain Alabden, Babek İsyanı Ve Abbasiler Açısından Sonuçları.
-Sebahattin Çelik, Abbasiler Döneminde Hürremiye Mezhebi ve Babek İsyanı.
-Bernard Lewis (1991), “The Political Language of Islam”, University of Chicago Press.
-Roger M. Savory, Encyclopaedia of Islam, “Kizil-Bash”, Online Edition 2005.
Bernamegeh Türkçe
UYARI: Yazıların izinsiz kopyalanması ve Web Sitelerinde yayınlanması kesinlikle yasaktır. Hakkınızda yasal
işlemlerin başlatılabileceğini lütfen unutmayın!
