Edessa, Yukarı Mezopotamya’da, Seleukos İmparatorluğu’nun kurucusu Kral Selevkos I Nicator (MÖ 305–281 ) tarafından Helenistik dönemde kurulan antik bir şehir (polis) idi.
Daha sonra Osroene Krallığı’nın başkenti oldu ve Roma eyaleti Osroene’nin başkenti olarak devam etti. Geç Antik Çağ’da, Hristiyan öğreniminin önde gelen merkezi ve Edessa Katekistik Okulu’nun merkezi oldu. Haçlı Seferleri sırasında, Edessa Kontluğu’nun başkentiydi.
Kentin en eski adı, MÖ 2.000 yılında Asur çiviyazısıyla kaydedilen Admaʾ (Adme, Admi, Admum; Aramice: אדמא) idi. Süryanicede ܐܕܡܐ Adme olarak geçmektedir.
Edessa, verimli bir ovayla çevrili bir tepeler halkasının ortasında bir sırt üzerinde bulunuyordu ve bu nedenle elverişli bir konuma sahip olduğu düşünülüyordu. Sırt, Küçük Asya’nın güneyindeki Toros Dağları’nın bir parçası olan Masius Dağı’nın bir uzantısıydı.
Kent bir kavşak noktasındaydı; Fırat üzerindeki Zeugma’dan Dicle’ye doğu-batı karayolu, Samosata’dan (günümüz Samsat’ı) Carrhae (günümüz Harran’ı) üzerinden Fırat’a giden kuzey–güney güzergahı Edessa’nın bulunduğu sırtta buluşurdu.
Antik kent, M.Ö. 303 yılında I. Seleukos Nicator tarafından Helenistik bir askeri yerleşim yeri olarak yeniden kurulmuş ve adına da suyu bol olmasından dolayı Makedonya’nın eski başkenti gibi Edessa vermiştir.
Daha sonra M.Ö. 2 yüzyılda Callirhoe’da Callirrhoe veya Antiochia olarak yeniden adlandırıldı. Bu isimler Antiochus IV Epiphanes tarafından basılan Edessan sikkelerinde, MÖ 175-164 yılları arasında bulunur.
Antiochus IV’ün saltanatından sonra, şehrin adı Yunanca’da Edessa’ya geri döndü ve ayrıca Ermenice’de Urha veya Urha (Ուռհա), Aramice’de (Süryanice) Urhay veya Orhay (Klasik Süryanice: ܐܘܪܗܝ, romanize: ʾŪrhāy / ʾŌrhāy) olarak geçiyor.
Yerel Neo-Aramice’de (Turoyo) Urhoy, Arapça’da ar-Ruhā (الرُّهَا), Kürt dillerinde Riha, Latince’ye Rohais ve son olarak Urfa veya Şanlıurfa olarak Türkçeye geçmiştir. Aslen Aramice ve Süryanice olan bu şehir ismi Farsça Hüsrev(Khosrow) isminden türemiş olabilir.
6. yüzyılın başlarında sel felaketinden sonra şehre yardım eden imparatorda I. Justinianus’a ithafen Justinopolis olarak da adlandırılmıştır.
Bazı Yahudi ve Müslüman geleneklerine göre, İbrahim’in doğduğu yer olan Keldanilerin Ur’udur. Ancak bu tez M.S. 1. yüzyılda İbranice incillerin latinceye çevirmesi sonrası çeviri hatası nedeniyle Ur ve Urhay şehirleri karıştırılması sonrası ortaya çıkmıştır.
Şehir, Habur’un bir kolu olan Daysan Nehri’nin (Latince: Scirtus; Türkçe: Kara Koyun) kıyısında bulunuyordu ve yüksek merkezi kale Şanlıurfa Kalesi tarafından korunuyordu.
Modern Urfa şehrinin silüetine hakim olan Urfa Kalesi’nin bulunduğu yerde, Roma Edessa’nın mirası bugün bu sütunlarda varlığını sürdürmektedir.
Eski Edessa, Şanlıurfa İlinde modern Urfa’nın (Türkçe: Şanlıurfa; Kürtçe: Riha; Arapça: الرّّهَا, romanize: ar-Ruhā; Ermenice: Ուռհա, romanize: Urha) öncüsüdür.
Kentin modern isimleri büyük olasılıkla yerleşimin I. Seleukos Nicator tarafından yeniden kurulmasından önce bölgenin Süryanice adı olan Urhay veya Orhay’dan (Klasik Süryanice:ܐܘܪܗܝ, romanize:ūūrhāy /ōōrhāy) gelmektedir.
Selevkosların Selevkos–Part Savaşlarındaki yenilgisinden sonra Edessa, karışık bir Helenistik ve Semitik medeniyetle Osroene Krallığı’nın başkenti oldu. Osroen isminin kökeni muhtemelen Orhay kelimesi ile ilintilidir.
Roma Cumhuriyeti, MÖ 69’dan itibaren Osroene Krallığı ve başkenti Edessa üzerinde siyasi nüfuz kullanmaya başladı.
243 veya 248 yılına kadar yerel Osroene kralları olmaya devam etse de, 212 veya 213’te bir Roma kolonisi oldu. Geç Antik Çağ’da Edessa, Sasani İmparatorluğu ile Roma-Pers sınırında önemli bir şehirdi.
Şapur I’in (h. 240-270) Roma topraklarını üçüncü işgalinde saldırısına direndi. 260 Edessa Savaşı, Shapur’un Roma imparatoru Valerian’ı (h. 253–260) yendiğini ve onu canlı ele geçirdiğini gördü; bu, Roma devleti için eşi görülmemiş bir felaketti.
Geç Antik Laterculus Veronensis, Edessa’yı Roma eyaleti Osroene’nin başkenti olarak adlandırır. Romalı asker ve Latin tarihçi Ammianus Marcellinus, şehrin heybetli surlarını ve 359’da II. Şapur’un (309–379) saldırısına nasıl başarılı bir şekilde direndiğini anlatır.
Şehir, ünlü Edessa Okulu’na ev sahipliği yapan Yunan ve Asur (Süryani) teolojik ve felsefi düşüncenin merkeziydi.
Edessa, Yunan Chronicon Paschale tarafından 609’da meydana geldiği kaydedilen bir olay olan 602-628 Bizans-Sasani Savaşı sırasında Persler tarafından ele geçirilene kadar Roma’nın elinde kaldı.
Roma kontrolü, Herakleios’un (r. 610-641) Bizans-Sasani Savaşı’nda ortaya çıktı, ancak şehir 638’de Levant’ın Müslüman fethi sırasında Rashidun Halifeliği’ne tekrar Romalılara kaybedildi.
Bizans İmparatorluğu, bir dizi başarısız girişimin ardından 10. yüzyılın ortalarında şehri geçici olarak geri alana kadar Romalıların kontrolüne geri dönmedi.
Bizans İmparatorluğu, 1031’de kontrolü yeniden ele geçirdi, ancak uzun süre onların egemenliğinde kalmadı ve yüzyılın sonuna kadar birkaç kez el değiştirdi.
Birinci Haçlı Seferi’nin başarısından sonra kurulan Haçlı devletlerinden biri olan Edessa İlçesi, Haçlıların şehri Selçuklulardan geri almasıyla şehir merkezliydi.
İlçe, Zengi hanedanının kurucusu Imad al-Din Zengi’nin şehri ele geçirdiği ve Edessalı Matta’ya göre Edessalıların çoğunu öldürdüğü 1144 Edessa Kuşatması’na kadar varlığını sürdürdü.
Zengi hanedanının toprakları, 1514 Çaldıran Savaşı’ndan sonra 1517’de Osmanlı İmparatorluğu tarafından alındı.
Edessa daha sonra Safevi hanedanı ve 1517’den 1918’e kadar Osmanlı İmparatorluğu tarafından kontrol edildi.
1518’de Osmanlılar döneminde Edessa’nın nüfusunun sadece 5500 olduğu tahmin ediliyordu; Muhtemelen Osmanlı-Pers Savaşları nedeniyleydi.
1566’ya gelindiğinde, nüfus tahmini olarak 14.000 vatandaşa yükselmişti. 1890’da Edessa’nın nüfusu 55.000’di ve bunun 40.835’i Müslüman nüfustan oluşuyordu.
Süryani edebiyatı ve Edessa
Yunanca patristik metinleri içeren bilinen en eski tarihli Süryanice el yazmaları (MS 411 ve 462) Edessa’dan gelmektedir.
Edessa ile bağlantılı ünlü kişilerden bazıları şunlardır:
1-Jacob Baradaeus, Kalsedon tartışması Jacobites’in ardından gelen zulümden sonra (Doğu) Ortodoks kilisesini
koruyan ateşli bir Miafizit
2-Jacob, Edessa Piskoposu, üretken bir yazar (ö. 708);
3-Homeros’un İlyada ve Odyssey’ini Süryanice şiire çeviren gökbilimci Theophilus ;
4-Stephen Bar Sudaïli, keşiş ve panteist, Filistin’de 6. yüzyılda Orijenizmin son krizine borçluydu.
5-540 yılında derlenen Chronicon Edessenum’un ( Edessa Chronicle ) anonim yazarı
6-5. yüzyılda Roma’nın Alexius’u olarak da bilinen St. 10. yüzyıl).
7-Basil bar Shumna (dc 1170) şehrin tarihinin bir tarihçesini yazan piskopos (şimdi kayıp)
8-Edessa Cyrus, 6. yüzyıl Süryani Hıristiyan yazar
9-John bar Aphtonia, Yunan düşüncesinin ve edebi kültürünün Süryani ortamına aktarılmasında önemli bir figür
10-Edessa’lı Thaddeus, Hristiyan azizi ve İsa’nın yetmiş havarisinden biri
11-Voghenza Maurelius, Suriyeli rahip
