Arsamosata, Fırat kenarında Ermeni Sophene’de bir şehirdir.
Orontid Hanedanı’ndan Kral I. Arsames tarafından M.Ö. 3.yüzyılda kurulmuştur. Kentin orta Çağ’daki adı Ashmushat idi, Roma ve Bizans zamanında Armosota ve Arsamosota isimleriyle anıldı.
Şehrin tahmin edilen konumu Harput (Xarberd) ve Palu (Balu) arasında bir yerdedir. Elazığ’ın yaklaşık 60 kilometre (37 mil) doğusunda Haraba olarak bilinen terk edilmiş yerleşim modern akademisyenlerin yerleştirdikleri yerdir.
Bu alanın çoğu şimdi Keban Barajı’nın suları altında kalmış durumdadır.
Geç antik çağda Arsamosata, Anzitene bölgesindeki ana yerleşim yerlerinden birini oluşturdu. Yakındaki Dadima şehri, 6. yüzyılın sonlarında Ergani ve Tomisa’dan gelen ticaret nedeniyle büyümüş ve muhtemelen Arsamosata’nın nüfusunun bir kısmını içine çekmiş görünüyor. Ancak Arsamosata, Ermeni ve Süryani karışık bir nüfusa sahip büyük bir şehir olarak kaldı.
Daha sonra, Arap fethinden sonraki dönemde Dadima, Arap-Bizans sınırına yakın olduğu ve bu nedenle saldırıya açık olduğu için küçük bir kasabaya dönüştü.
Sakinlerinin çoğu, daha doğuda daha güvenli bir konumda olan Arsamosata’ya taşındı. Melitene’nin nüfusunun bir kısmı bu noktada da Arsamosata’ya taşındı. Dadima’nın düşüşüyle, Arsamosata artık bölgedeki tek büyük şehirdi.
Bununla birlikte, daha güvenli konumuna rağmen, Arsamosata hala çekişmeli bir bölgede bulunuyordu ve bu dönemde birkaç kez el değiştirdi.
837’de imparator Theophilos liderliğindeki bir Bizans saldırısı, Melitene ile birlikte Arsamosata’yı ele geçirdi. 938 sonbaharında şehir yeniden Arap kontrolü altına girdi – Hamdanid emiri Seyf el- Devle o sonbahar Bizans kuvvetleri tarafından takip edilirken Arsamosata’ya doğru çekildi.
James Howard-Johnston’a göre 939’da Arsamosata tekrar Bizanslıların eline geçti.
Bizans fethinden sonra Arsamosata küçük bir Thema’nın başkenti yapıldı. Bu tema muhtemelen sadece hemen çevredeki kuzey ve doğudaki ovaları kapsıyordu; yani Anzitene’nin en doğu kısmı.
970’lerde Arsamosata teması bozuldu. Arsamosata küçülerek orta büyüklükte bir kasaba haline geldi ve nüfusunun bir kısmı bölgenin yeni ana başkenti olan Harput’a göç etti.
Arsamosata’nın kalesinde hâlâ bir garnizon bulunuyordu, ancak şehir surları artık muhtemelen içindeki azalan yerleşim için çok büyüktü ve kullanılmaz hale gelmiş olmalıydı.
Arsamosata, Harput’un Artuklu Beyliği altında hâlâ varlığını sürdürüyordu, ancak artık büyük bir şehir değildi. Piskoposluğunun en son onaylandığı 1199 yılına kadar hayatta kaldı ve 13. yüzyılın başlarına kadar da devam etti.
Yakut el-Hamavi 13. yüzyılın başlarında Arsamosata’yı ziyaret ettiğinde, onu “sadece küçük bir nüfusla harabe halinde” buldu.
Kale garnizonu, 1234’te Selçukluların Anzitene’yi fethinden sonra bir noktada geri çekildi ve Arsamosata nihayet terk edildi. Nüfusu çevredeki ovadaki köylere ve ilerideki tepelere dağıldı.
“Arsamosata” adı, bir zamanlar eski şehrin bulunduğu yerin yakınındaki birkaç köyden oluşan bir grubu belirtmek için modern zamanlara kadar kullanılmaya devam etti.
20. yüzyılın başında kaydedilen yerel bir gelenek, burada bir zamanlar “Samusat” ve “Ashmushat” olarak adlandırılan iki kısma bölünmüş büyük bir şehir olduğunu ortaya çıkardı.
Keban Barajı’nın inşasından önce bile , Murat Su’nun kıvrımları nedeniyle şehir kalıntıları (kalenin altında) zaten sular altındaydı ve 20. yüzyılın ortalarında, bir gezginin burada bazı haçkarlar gördüğünü bildirmesine rağmen, bunların pek çoğu görünmüyordu.
Arkeologlar, baraj inşa edilmeden önce, 1969, 1970 ve 1973’te kalede kazılar yaptılar. Çoğunluğu duvarların halihazırda görülebildiği tepenin güneydoğu tarafında olmak üzere altı hendek kazdılar.
Arsamosata, tarihsel olarak, çevredeki Anzitene bölgesinin tamamından sorumlu olan bir Süryani Ortodoks piskoposunun oturduğu yerdi.
Artık bir yerleşim piskoposluğu olmayan Arsamosata, bugün Katolik Kilisesi tarafından sadece bir unvani ad olarak listeleniyor.
